Μαρια Μητσιακη, Επικουρη Καθηγητρια Γλωσσολογιας ΤΕΦ/ΔΠΘ «Ο συγγραφεας διαθετει το χαρισμα να ταξινομει και να συστηματοποιει το χαος που διεπει τις γλωσσικες δομες και τα γλωσσικα στοιχεια»

Δεν είναι μόνο μεγάλη η τιμή για μένα να συμμετέχω στη σημερινή βιβλιοπαρουσίαση, αλλά και βαθιά η συγκίνησή μου για το συγκεκριμένο βιβλίο-τομή στο γλωσσοδιδακτικό γίγνεσθαι και για το πρόσωπο πίσω από το βιβλίο.
 
Η ψήφος ή ο ψήφος; Στις μία ή στη μία; Αβγό με β ή με υ; Δεκάδες τέτοια ερωτήματα διατυπώνονται όχι μόνο από τον μέσο εκπαιδευτικό αλλά και από τον φυσικό ομιλητή της ελληνικής γλώσσας… Η απάντησή τους δεν είναι δεδομένη και απλή, και συχνά περιβάλλεται με το επίσημο ένδυμα του σωστού και του λάθους, του λόγιου και του λαϊκού, του ανώτερου και του κατώτερου κοινωνικού στρώματος… Το βιβλίο του Ασημάκη Φλιάτουρα απαντά σε αυτά τα δεκάδες ερωτήματα και ταυτόχρονα ρίχνει φως σε εκατοντάδες ανάλογα παραδείγματα, για τα οποία δεν τέθηκε ποτέ ένα τέτοιο ψευδοδίλημμα. Επειδή όμως ένα βιβλίο είναι ο συγγραφέας, η μορφή του, και φυσικά το περιεχόμενό του, θα πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά.
 
Ξεκινούμε από τον συγγραφέα και το σύντομο βιογραφικό του στο αφτί του βιβλίου: «Ο Ασημάκης Φλιάτουρας είναι λέκτορας Ιστορικής Γλωσσολογίας στο Τμήμα Ελληνικής Φιλολογίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης. Έχει εκπονήσει διδακτορική διατριβή στο Τμήμα Φιλολογίας του Παν/μίου Πατρών με θέμα “Μορφολογική ανάλυση των νεοελληνικών εδαφωνυμίων του νομού Αχαϊας”. Έχει περισσότερες από 30 δημοσιεύσεις σε περιοδικά, πρακτικά συνεδρίων, συλλογικούς τόμους και βιβλία, με βασικότερη τη συμμετοχή του στη συντακτική ομάδα του “Λεξικού της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας” (ΟΕΒΔ) για το Γυμνάσιο. Ασχολείται με θέματα ετυμολογίας και διαχρονικής αλλαγής της Ελληνικής, με έμφαση στη σχέση αρχαίας και νέας ελληνικής, στην ιστορική μορφολογία και στη σχέση της ελληνικής με άλλες γλώσσες». 

«Το πιο δυνατό χαρτί του συγγραφέα, η ικανότητά του να καθρεφτίζει στη συγχρονία, το πλούσιο και ετερόκλητο γλωσσικό παρόν, τη διαχρονία, το εξίσου πλούσιο και μεταβαλλόμενο παρελθόν» 

Πέρα όμως από τα τυπικά στοιχεία ενός βιογραφικού σημειώματος, νιώθω την ανάγκη να μοιραστώ μαζί σας κάποια χαρακτηριστικά του συγγραφέα, όπως αυτά μου αποκαλύφθηκαν στο πλαίσιο της εικοσαετούς μας πλέον συνεργασίας και φιλίας. Πρόκειται για έναν ανήσυχο νου με απεριόριστη αγάπη για τη γλώσσα σε κάθε μορφή και εκδήλωσή της και με ουσιαστική γνώση της διαχρονίας της. Διαθέτει το χάρισμα να ταξινομεί και να συστηματοποιεί το χάος που διέπει τις γλωσσικές δομές και τα γλωσσικά στοιχεία εν γένει, χάρισμα που εξηγεί το πώς κατάφερε να τιθασεύσει το ατίθασο μορφολογικό σύστημα της ΝΕ. Όμως, το πιο δυνατό, κατ’ εμέ, χαρτί του Ασημάκη είναι η ικανότητά του να καθρεφτίζει στη συγχρονία, το πλούσιο και ετερόκλητο γλωσσικό παρόν, τη διαχρονία, το εξίσου πλούσιο και μεταβαλλόμενο παρελθόν.   

Το περιεχόμενο του βιβλίου… 

Δεν θα μπορούσα να αφήσω χωρίς σχολιασμό το στήσιμο και τη μορφή του βιβλίου. Σημαντικό δέλεαρ το καλαίσθητο εξώφυλλό του που συμβολίζει την τροποποίηση, την ανατροπή, τη μεταβολή, σε ένα χωροχρονικό συνεχές, ωστόσο, που μοιάζει να είναι αέναο και αδιάλειπτο.
 
Και φτάνουμε στο περιεχόμενο του βιβλίου. Ξεκινώντας από τα ποσοτικά στοιχεία: σε 316 σελίδες μελετώνται 50 είδη και υποείδη της μορφολογικής αλλαγής και 73 μηχανισμοί μορφολογικής αλλαγής. Την περιγραφή πλαισιώνουν 230 πίνακες με εντυπωσιακά και απρόβλεπτα παραδείγματα από όλη την ιστορία της ελληνικής γλώσσας. Στο τέλος του βιβλίου υπάρχει μία πρωτοτυπία: ένα πολύ χρήσιμο συνδυαστικό γλωσσάρι και ευρετήριο 300 γλωσσολογικών όρων, ιδιαίτερα χρήσιμο για τους μη ειδικούς γλωσσολόγους, που επεξηγεί με σαφήνεια και απλά παραδείγματα δυσνόητους γλωσσολογικούς όρους. Άλλοι όροι είναι αποτέλεσμα μετάφρασης από την αγγλική και άλλοι είναι επινόηση του Α. Φλιάτουρα, δηλαδή πρώτη φορά διατυπωμένοι στη διεθνή βιβλιογραφία. Εξίσου εντυπωσιακές είναι οι 516 υποσημειώσεις, που συντάχθηκαν για να ικανοποιήσουν τους λάτρεις λεπτών φιλολογικών επισημάνσεων και την πλούσια βιβλιογραφική αναφορά της εργασίας. 

… τα ποιοτικά του στοιχεία 

Και μεταβαίνουμε στα ποιοτικά στοιχεία. Κεντρικό θέμα του βιβλίου είναι η μορφολογική αλλαγή, που μελετάται με βάση τρεις βασικούς ερευνητικούς άξονες: τα είδη (τι αλλάζει), τους μηχανισμούς (πώς αλλάζει) και τις αιτίες (γιατί αλλάζει). Η ανάγνωση του βιβλίου κρύβει εκπλήξεις. Όταν η ετυμολογία συναντά την ανάλυση των συστατικών των λέξεων και όταν η διαχρονία συναντά τη συγχρονία, τότε η γλώσσα στήνει χορό: ποιος φανταζόταν, λ.χ., ότι το μαζεύω δεν προέρχεται από το μαζί αλλά από το ομαδεύω, ότι το κριτσίνι δεν είναι από το ηχομιμητικό κριτς αλλά από το ιταλικό grissino, ότι από το λαβράκιον γεννήθηκε το υποκοριστικό επίθημα –άκι, ότι η λέξη αρχικά ήταν η γολγοθά και όχι ο γολγοθάς, ότι ο εχίνος της Ξάνθης ήταν αρχικά το τουρκικό σαχίν, ότι το αρχαίο νωδός αντικαταστάθηκε από το ξεδοντιάρης και ότι στα μεσαιωνικά εκτός από το αγαπώ υπήρχε και ο παράλληλος τύπος αγαπίζω. 

«Η γλώσσα αλλάζει από τους ίδιους τους ομιλητές της και όχι τεχνητά με εξωτερικές παρεμβάσεις ειδικών» 

Και βέβαια αιωρείται ένα βασικό ερώτημα: Άγνωσται αι βουλαί της γλώσσας; Όχι, γιατί αν διαβάσει κάποιος προσεκτικά το βιβλίο θα διαπιστώσει δύο βασικά πράγματα για τη γλωσσική αλλαγή: πόσο αναπόδραστη είναι από τη μια μεριά και πόσο συστηματική και προβλέψιμη είναι από την άλλη. Για παράδειγμα, όλες οι αρχαίες προθέσεις έγιναν προθήματα στη νέα ελληνική, η ομοηχία είναι μία βασική αιτία γλωσσικής αλλαγής, πολλά επίθετα έγιναν επιρρήματα και τόσα άλλα. Το πιο ουσιαστικό, όμως, στο συγκεκριμένο βιβλίο είναι πόσο πολύ ακυρώνει τη μανιακή τάση για λαθοθηρία στην ελληνική και πόσο ημιμαθή καθιστά τον ομιλητή που νομίζει ότι η γλώσσα είναι τηλεπαιχνίδι και ψάχνει τη μία και μόνο σωστή απάντηση σε κάθε ψευδοδίλημμα του τύπου «το Χ ή το Ψ είναι το σωστό». Για παράδειγμα, θεωρούμε χαμηλού μορφωτικού επιπέδου όσες και όσους λένε καλτσόν αντί καλσόν; Τι θα λέγαμε, όμως, αν μαθαίναμε ότι με παρόμοιο τρόπο το καλημαύχι προέρχεται από το καμηλαύκι με βάση έναν μηχανισμό που λέγεται παρετυμολογία; Η γλώσσα αλλάζει φυσικά από τους ίδιους τους ομιλητές της και όχι τεχνητά με εξωτερικές παρεμβάσεις ειδικών. Είναι, λοιπόν, πολλές οι περιπτώσεις γλωσσικών στοιχείων, κατά τον Ασημάκη, στις οποίες διαδικασίες οικονομίας, διαφάνειας και εξομάλυνσης της γλώσσας, όπως η αναλογία, η παρετυμολογία, η υπερδιόρθωση, κ.ά. είναι υπεύθυνες για το αποτύπωμά τους στη συγχρονία. 

«Πώς μπορεί να φανεί χρήσιμο ένα τέτοιο βιβλίο στον διδάσκοντα της ελληνικής;» 

Και φτάνουμε στο τελευταίο και πιο κρίσιμο για μένα –λόγω αντικειμένου– ερώτημα: πώς μπορεί να φανεί χρήσιμο ένα τέτοιο βιβλίο στον διδάσκοντα της ελληνικής; Και μάλιστα, ποιας ελληνικής; Το βιβλίο «Η μορφολογική αλλαγή στη ΝΕ γλώσσα» συνιστά πολύτιμο έργο αναφοράς για τον διδάσκοντα τόσο της Νέας όσο και της Αρχαίας Ελληνικής, καθώς μέσω της σύνδεσης της συγχρονίας με τη διαχρονία από τη μια ρίχνει φως στη μορφολογική δομή της ΝΕ, μιας μορφολογικά πλούσιας γλώσσας, ενώ από την άλλη  αναδεικνύει τους τρόπους με τους οποίους οι εν εξελίξει γλωσσικές αλλαγές από την ΑΕ παγιώθηκαν και αντανακλώνται στη ΝΕ. Με λίγα και απλά λόγια, έχοντας διαβάσει το συγκεκριμένο βιβλίο οι διδάσκοντες τη ΝΕ ως μητρικής αλλά και ως δεύτερης γλώσσας μπορούν να μεταδώσουν αποτελεσματικά στους μαθητές τους τούς τρόπους και τους μηχανισμούς με τους οποίους κατασκευάζονται λεξικές μονάδες, τη στιγμή που ακόμη και τα ίδια τα σχολικά εγχειρίδια περιλαμβάνουν αστοχίες σε σχέση με την παραγωγικότητα της ΝΕ, και να τους μυήσουν στη στρατηγική του μορφολογικού τεμαχισμού και της ετυμολογικής ανάλυσης. Για παράδειγμα, οι κατασκευασμένες με το επίθημα –της λέξεις (όπου το –της δηλώνει το πρόσωπο που ενεργεί): κυβερνήτης, πλανήτης, προφήτης, ιδιοκτήτης είναι στον ίδιο βαθμό αναλύσιμες στη ΝΕ για τον μέσο ομιλητή που δεν διαθέτει εκτεταμένη εκπαίδευση στην ΑΕ; Οι διδάσκοντες την ΑΕ μπορούν να παράσχουν στους μαθητές τους πολύτιμα εφόδια για το τι έχει αλλάξει και πώς έχει αλλάξει από την ΑΕ έως σήμερα, όπως ακριβώς προτείνεται στα νέα πιλοτικά ΠΣ (2011-2014), μέλος της συγγραφικής ομάδας των οποίων ήταν και ο Ασημάκης, και με τον τρόπο αυτό να τους κάνουν να αγαπήσουν τα ΑΕ ήδη από το Γυμνάσιο, αναδεικνύοντας τη χρησιμότητα και την αξία τους όχι μόνο στο παρελθόν αλλά και στο σήμερα.
 
Όπως έχετε ήδη καταλάβει θα μπορούσα να μιλάω ώρες τόσο για το βιβλίο όσο και για τον συγγραφέα. Θα κλείσω, λοιπόν, τη σημερινή παρουσίαση λέγοντας ότι ο χώρος της φιλολογίας και ειδικότερα της γλωσσολογίας έχει ανάγκη από ερευνητές και δασκάλους που να αναλύουν, να ταξινομούν και να ερμηνεύουν τη γλώσσα στο παρόν της χωρίς προκαταλήψεις, με βαθιά γνώση και αγάπη για την ιστορική της εξέλιξη. Αυτό ακριβώς έχει κάνει ο Ασημάκης και τον ευχαριστούμε θερμά γι’ αυτό.
 
*Δείτε το ρεπορτάζ από τη βιβλιοπαρουσίαση εδώ
**Οι μεσότιτλοι προστέθηκαν για λόγους ευκολότερης ανάγνωσης.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.