Η Γεννηση του Χριστου στην Τεχνη

Η Ομάδα Συνεργασίας Παλαιών Οδηγών Κομοτηνής του Σώματος Ελληνικού Οδηγισμού, η Φιλοπρόοδη Ένωση Ξάνθης και το Θρακικό Πνευματικό Κέντρο-Θρακικό Ωδείο Κομοτηνής, συνδιοργάνωσαν μία χριστουγεννιάτικη εκδήλωση τη Δευτέρα 10 Δεκεμβρίου, στην αίθουσα του Θρακικού Ωδείου.

Το πρόγραμμά της περιελάμβανε ένα πρώτο μουσικό μέρος, με κομμάτια ερμηνευμένα από μουσικούς του Θρακικού Ωδείου. Στο δεύτερο μέρος έγινε παρουσίαση με θέμα «Η Γέννηση του Χριστού στην Τέχνη», του προγράμματος «Γνωριμία με τα Μεγάλα Μουσεία» της Φ.Ε.Ξ. από την Κική Χριστοδούλου Ιστορικό Τέχνης και Μουσειολόγο.

«Η 25η Δεκεμβρίου θεωρείται η ημέρα εορτασμού της Γέννησης του Χριστού» τόνισε η κ. Χριστοδούλου, για να συνεχίσει: «Είναι μια ημέρα σημαντική για τους χριστιανούς όλου του κόσμου και όχι μόνο. Φαίνεται ότι εκείνη την ημέρα γιόρταζαν στη Ρώμη τα Σατουρνάλια και ότι οι πρώτοι υπό διωγμό Χριστιανοί, αποφάσισαν να γιορτάζουν μαζί με τους Ρωμαίους, ώστε το εορταστικό μπέρδεμα των δύο κοινοτήτων να αποτρέψει τους διωγμούς.

Σύμφωνα με το βιβλίο των Παπών, ο πρώτος ποντίφικας που εισήγαγε αγρυπνία για τον εορτασμό της γέννησης, ήταν ο μετέπειτα Αγ. Τελέσφορος τον 2ο αι μ.Χ. Ο Αγ. Ιωάννης Χρυσόστομος σε ομιλία του το 386-387 μ.Χ. επιβεβαιώνει το γεγονός ότι ο επίσημος εορτασμός της Γέννησης του Χριστού ξεκίνησε από τη Ρώμη. Η καθιέρωση όμως της γιορτής θα πρέπει να έγινε κατά τα τέλη του 3ου και τις αρχές του 4ου αι μ.Χ.

Η Γέννηση στη χριστιανική και δυτική εικονογραφία

«Εκείνο που θα μας απασχολήσει σήμερα είναι ότι ένα τόσο σημαντικό γεγονός δεν μπορεί να αφήσει αδιάφορους τους καλλιτέχνες. Από την αρχαιότητα ακόμη, οι θεοί λατρεύτηκαν, οι περιπέτειές τους αναπαραστήθηκαν και ο κλήρος και τα μεγάλα ιερά έγιναν μαικήνες και χώροι συγκέντρωσης έργων τέχνης ως αφιερωμάτων. Τις τεχνικές και τις συνήθειες της αρχαιότητας ενστερνίστηκε και αφομοίωσε η νέα θρησκεία».

Σε μια προσέγγιση της χριστιανικής σε σχέση με τις άλλες τέχνες, η κ. Χριστοδούλου είπε ότι «οι παλαιότερες αναπαραστάσεις μας δείχνουν ότι κατά τους πρώτους αιώνες η χριστιανική τέχνη δεν δανείζεται μόνο τις τεχνικές αλλά και την εικονογραφία και τους συμβολισμούς της αρχαιότητας. Σε απόλυτο συνδυασμό βέβαια με την περιγραφή της Γέννησης στο κατά Λουκάν και στο κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο. Και στα δύο αναφέρονται η φάτνη, οι ποιμένες, οι άγγελοι, το αστέρι και φυσικά η Παναγία, ο Ιωσήφ και ο Ιησούς ως βρέφος «εσπαργανωμένον». Λείπει από τις περιγραφές το σπήλαιο, τα δύο ζώα, ο όνος και το βόδι. Και όμως, η εδραιωμένη από νωρίς εικονογραφία περιλαμβάνει, όπως διαπιστώνουμε, όλα αυτά τα στοιχεία.

Τα στοιχεία αυτά εδραιώνονται στην εικονογραφία από τα απόκρυφα κείμενα. Συγκεκριμένα, οι βυζαντινοί αγιογράφοι παίρνουν τις πληροφορίες αυτές από το Πρωτοευαγγέλιο του Ιακώβου (2ο αι, μ.Χ.), το οποίο κάνει λόγο για το σπήλαιο. Και από το Ευαγγέλιο του Ψευδο-Ματθαίου (8ος αι μ.Χ.), στο οποίο περιγράφεται ο Ιησούς στη φάτνη και ο όνος και το βόδι που έρχονται να προσκυνήσουν».

Όλα τα παραπάνω αποτελούν σταθερά στοιχεία της εικονογράφησης της Γέννησης του Χριστού. Στην πορεία όμως του χρόνου διαπιστώνουμε αποκλίνουσες εικονογραφίες και διαφοροποιήσεις. Υπάρχουν εικόνες επηρεασμένες από τη λαϊκή τέχνη, όπου η Παναγία προβάλλεται περισσότερο από τα άλλα πρόσωπα, γιατί υπερισχύει η βούληση αναπαράστασης της Μητέρας. Αν και συνήθως βρίσκεται ξαπλωμένη, πολλές φορές είναι καθιστή δίπλα στη φάτνη ή σε στάση προσκυνητή μπροστά στο Θείο Βρέφος. Ενώ ο Ιωσήφ μοιάζει να κατέχει σημαντικότερη θέση στη δυτική τέχνη από ό,τι στη βυζαντινή.

Η φάτνη επίσης μπορεί να διαφέρει: άλλοτε είναι ξύλινη, άλλοτε έχει τη μορφή πλεγμένου καλαθιού, άλλοτε εκείνη μιας τράπεζας και άλλοτε το σχήμα μιας σαρκοφάγου. Με αυτό το σχήμα αναπαρίσταται τον 13ο αι μ.Χ. στον Αγ. Πέτρο στη Γερδενίτσα της Μάνης και το Αγ. Νικόλαο στο Σαγκρί της Νάξου αλλά και το 1946 ο Γιάννης Τσαρούχης. Με τη μορφή της σαρκοφάγου γίνεται σαφής αναφορά στο μελλοντικό μαρτύριο του Ιησού.

Το σπήλαιο της βυζαντινής αγιογραφίας μετατρέπεται σε ξύλινο παράπηγμα σταδιακά στη δυτικοευρωπαϊκή τέχνη.

Το μωσαϊκό, η γλυπτική σε μάρμαρο και ξύλο, η ζωγραφική, το σμάλτο και το vitrail, είναι λίγες μόνο από τις τεχνικές στις οποίες βρίσκουμε φιλοτεχνημένη τη σκηνή της Γέννησης.

Χριστός γεννάται στη… ζωγραφική

Η σκηνή της Γέννησης στην ευρωπαϊκή τέχνη διαφοροποιείται σταδιακά και απομακρύνεται σταθερά από τους κανόνες της βυζαντινής αγιογραφίας. Αυτό ξεκινάει με τους primitives, συγκεκριμένα τον Giotto (με μια τοιχογραφία στο παρεκκλήσι Scrovegni στην Πάδοβα του 13ου αι. μ.Χ.) και τον Duccio di Buoninsegna (με μια εικόνα του 14ου αι. μ.Χ. που φυλάσσεται στην Ουάσιγκτον). Οι αναζητήσεις τους για μια πιο νατουραλιστική απόδοσή του χώρου και της φύσης αντανακλώνται και στα θρησκευτικά τους έργα.

Η σκηνή προσαρμόζεται σε μικρότερο χώρο όπως απαιτούν οι μικρογραφίες στα βιβλία των βασιλέων και ευγενών της Ευρώπης

Σημαντικοί ζωγράφοι, όλων των εποχών και των σχολών, αναπαρέστησαν το γεγονός. Από το φρέσκο του Fra Angelico (1440-41, Μοναστήρι di San Marco, Φλωρεντία), τη Γέννηση των Rogier van der Weyden (1446, Gemldegalerie Berlin) και του Hans Memling (1470, Prado). Τη Μυστικιστική Γέννηση του Alessandro Botticelli (1501, National Galery, Λονδίνο) όπου χρησιμοποιεί σαν πρόφαση της σκηνής της Γέννησης του Σωτήρα για να αποδώσει ζωγραφικά τη διδασκαλία και τα λόγια του Σαβοναρόλα. Τη Γέννηση του Albrecht Dόrer (1503, Alte Pinakothek, Μόναχο) αλλά και του Θεοφάνη Στρελίτζα-Μπάθα που εικονογραφεί δύο φορές τη Γέννηση. Μία φορά στη Μονή Λαύρας Αγ. Όρους (1535) και μια δεύτερη στη Μονή Σταυρονικήτα Αγ. Όρους (1546) με κύρια διαφορά τη στάση της Παναγίας.

Δεν θα μπορούσαμε να μην σταθούμε στα έργα του Δομίνικου Θεοτοκόπουλου (16ος αι), του Maurice Denis και του Gauguin (19ος αι), αλλά και την πρόσοψη της Γέννησης στη Sagrada familia του Antonio Gaudi (1926, σήμερα καταγεγραμμένη ως μέρος της Παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς από την UNESCO). Στον ελληνικό 20ο αι. τέλος ο Φώτης Κόνοτγλου και ο Γιάννης Τσαρούχης μας δίνουν αναπαραστάσεις της Γέννησης που αντανακλούν όλη την παραπάνω πορεία της σκηνής.

Μέσα από όλα αυτά τα παραδείγματα και χωρίς φυσικά να είναι δυνατό να εξαντληθεί η εικονογραφία της Γέννησης του Χριστού, εξάγεται το συμπέρασμα ότι η αναπαράστασή της ακολούθησε την τεχνοτροπία της κάθε εποχής και χώρας, εξελίχθηκε και άλλαξε στο χρόνο, αλλά πάντοτε αποτέλεσε, και θα συνεχίσει να αποτελεί, έμπνευση για την έκφραση του θρησκευτικού συναισθήματος των καλλιτεχνών.

Επιμέλεια: Σ.Χ.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.