Alexandre Stroev «Tην εποχη της Αικατερινης Β΄ η Ρωσια εκπολιτιστηκε, εγινε μια ευρωπαικη χωρα»
Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας σήμερα λιγότερο ως αφορμή για εορτασμούς και περισσότερο ως αφορμή υπενθύμισης πως ως κοινωνικό σύνολο, ως γένος, έχουμε ακόμη πολύ δρόμο να διανύσουμε στο κομμάτι της ισότητας των δύο φύλων. Ένα καλό παράδειγμα της παραπάνω διαπίστωσης είναι η ίδια η ιστορία. Η ιστορία που διασώζει, στην συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων, ειδικά πριν την εμφάνιση του φεμινιστικού κινήματος, στα κατάστιχά της το έργο γυναικών μόνο στη «σκιά» ανδρών. Η Ασπασία και ο Περικλής, η Ολυμπιάδα και ο Φίλιππος Β’, η Θεοδώρα και ο Ιουστινιανός, ο Ναπολέων και η Ζοζεφίνα, είναι μερικά από τα παραδείγματα που μας έρχονται πρώτα στο μυαλό. Υπάρχουν βέβαια και οι εξαιρέσεις, που υπάρχουν όμως μόνο για να επιβεβαιώσουν τον κανόνα, έτσι συναντάμε την Καλλιπάτειρα, την Αρτεμισία… ή την Αικατερίνη τη Μεγάλη της Ρωσίας, που κατάφερε να μπει σε μια ακόμη πιο κλειστή «λέσχη» της ιστορίας, αυτή του κατέχειν το προσωνύμιο «Μεγάλος-η».
Για τα έργα και τις ημέρες της τελευταίας είχαμε την ευκαιρία να συνομιλήσουμε με τον κ. Alexandre Stroev, καθηγητή στο πανεπιστήμιο της Σορβόννης-Παρίσι 3, όταν προσκεκλημένος του Τμήματος Ελληνικής Φιλολογίας βρέθηκε στην Κομοτηνή για δύο διαλέξεις στο Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών του Τμήματος.
Ο κ. Stroev ειδικεύεται στον 18ο αιώνα, τον αιώνα του Διαφωτισμού, μελετώντας τις σχέσεις ανάμεσα στη γαλλική και τη ρωσική γραμματεία και λογοτεχνία. Ο ίδιος άλλωστε έχει εκδώσει σχολιασμένη την αλληλογραφία του Βολταίρου με την Αικατερίνη Β' της Ρωσίας και επομένως γίνεται εύκολα κατανοητό ότι γνωρίζει όσο λίγοι την πορεία της Ρωσίας τον αιώνα του διαφωτισμού, τις σχέσεις της χώρας με την υπόλοιπη Ευρώπη, αλλά και την επίδραση που είχαν οι ιδέες του Διαφωτισμού στην αυτοκράτειρα της Ρωσίας, Αικατερίνη Β΄, που κατάφερε να αναμορφώσει την εικόνα μιας αυτοκρατορίας, να προωθήσει σειρά μεταρρυθμίσεων και να διοικήσει, όχι κατά τον τρόπο των ανδρών, συγκεντρωτικά αλλά διαλογικά.
Alexandre Stroev όμως αναλυτικά…
«Υπάρχουν δύο τρόποι να αντιληφθεί κανείς την ευρωπαϊκή κουλτούρα»
ΠτΘ : Εσείς που μελετάτε τις σχέσεις της Ευρώπης με τη Ρωσία, έχοντας εκδώσει μάλιστα την αλληλογραφία του Βολταίρου με την Αικατερίνη Β’ της Ρωσίας, με ποιον τρόπο πιστεύετε ότι μπορεί να αντιληφθεί κάποιος την εποχή της Αικατερίνης την κουλτούρα της Ευρώπης;
Α.S. : Για να δούμε τι συμβαίνει σήμερα στη Ρωσία, και στην πολιτική και στην επιστήμη, υπάρχουν δύο τρόποι να αντιληφθεί κανείς την ευρωπαϊκή κουλτούρα: η μέθοδος των ανδρών και η μέθοδος των γυναικών. Ο Πέτρος ο Μέγας, μιμείται τον πολιτισμό της Ευρώπης, περίπου σαν ένας εξαιρετικός μαθητής και ανανεώνει τη Ρωσία. Όπως γράφει ο Πούσκιν, για να το κάνει αυτό, χρησιμοποιεί τη δύναμη, οι νόμοι του Πέτρου είναι γραμμένοι με το κνούτο (είδος μαστιγίου). Από την άλλη η Αικατερίνη Β΄ της Ρωσίας, που είναι γερμανίδα στην καταγωγή, φέρνει τον πολιτισμό της Ευρώπης, επειδή είναι γυναίκα, σαν ένα πολιτισμό με ανθρώπινη διάσταση. Η Αικατερίνη της Ρωσίας έχει διαβάσει πολύ προσεκτικά το έργο του Μοντεσκιέ «Το πνεύμα των νόμων», που γράφει ότι αυτές που θα αλλάξουν τον κόσμο είναι οι γυναίκες με τη μόδα, με την επιθυμία να αρέσουν και την επιθυμία να είναι όμορφες. Έτσι, οι γυναίκες εκπολιτίζουν τους άνδρες, τους αναγκάζουν να κόψουν τα γένια, να ντυθούν καλύτερα, να είναι ευγενικοί.
Η Αικατερίνη Β΄, μια μικρή πριγκίπισσα της Γερμανίας, που βρέθηκε στο θρόνο της μεγαλύτερης αυτοκρατορίας, άρχισε να την εκπολιτίζει με αυτόν το γυναικείο τρόπο. Ήταν πολύ έξυπνη και ικανή γυναίκα, καθώς είχε τη δυνατότητα να εκφράζεται σε διαφορετικούς χώρους. Έγραψε περισσότερες κωμωδίες από οποιονδήποτε άλλο Ρώσο συγγραφέα του 18ου αιώνα, αλλά και μια από τις πρώτες ιστορίες της Ρωσίας. Υπαγόρευσε τους νόμους. Κάλεσε την επιτροπή των νόμων, η οποία επρόκειτο να λειτουργήσει ως το πρώτο ρωσικό κοινοβούλιο. Μόνη της έφτιαξε τις οδηγίες για αυτή την επιτροπή, για το πώς θα φτιαχτούν οι νόμοι. Η επιτροπή έπρεπε να φτιάξει ένα σώμα νόμων για τη Ρωσία, το περίφημο νακάζ. Μίλησε για την ατομική ελευθερία στο νακάζ και το απεύθυνε σε μια χώρα όπου περισσότεροι από το 80% του πληθυσμού ήταν δουλοπάροικοι, σκλάβοι. Η ίδια, μόνη της, επέβλεπε όλες τις σημαντικές υποθέσεις, ακόμα και τις πολύ σημαντικές δικαστικές υποθέσεις. Όλα περνούσαν από τα μάτια της. Όμως δεν διοικούσε αυτή τη χώρα σαν δικτάτορας, όπως έκανε προηγουμένως ο Πέτρος ο Μέγας, αλλά ενδιαφερόταν για το ελεύθερο εμπόριο, και χρησιμοποιούσε το σλόγκαν «αφήστε το να κυκλοφορήσει». Ενδιαφερόταν για την ελευθερία του εμπορίου και των συναλλαγών. Ανέβηκε στο θρόνο, με το πραξικόπημα του 1762, τότε που σκότωσε το σύζυγό της. Παραμέρισε από το θρόνο ακόμη και τον ίδιο το γιο της, που ήταν ο νόμιμος διάδοχος. Οι ιστορικοί μίλησαν πολύ για τους εραστές της. Μια γυναίκα που χήρεψε στην ηλικία των 33 ετών και για τα υπόλοιπα 34 χρόνια, που της έμεναν να ζήσει, είχε 20 εραστές. Είναι υπερβολικό ένας εραστής κάθε δύο χρόνια; Μάλιστα μετέτρεψε αυτή τη θέση του «ευνοούμενου», σε στοιχείο άμιλλας. Οι καλύτεροι άνδρες του βασιλείου συναγωνίζονταν για το ποιος θα βρεθεί σε αυτή τη θέση.
«Έγινε μια πολύ μεγάλη επανάσταση… σκότωσαν πάρα πολλούς ευγενείς»
ΠτΘ : Η Αικατερίνη που μας περιγράψατε, ως συγγραφέας, ήταν και μια γυναίκα που εκσυγχρόνισε το πολιτικό καθεστώς στη χώρα της. Οι αλλαγές που επέφερε προκάλεσαν ανησυχίες;
A.S. : Ακριβώς. Προσπάθησε να κάνει αυτές τις αλλαγές χωρίς να βιάσει τα πράγματα. Για παράδειγμα, όταν μίλησε για την απελευθέρωση των δουλοπάροικων, έγινε μια πολύ μεγάλη επανάσταση, όπου οι Κοζάκοι και οι χωρικοί με τη διοίκηση του Μπουκατσόφ, σκότωσαν πάρα πολλούς ευγενείς.
«Για μένα η Αικατερίνη Β΄ ήταν η καλύτερη αυτοκράτειρα της Ρωσίας»
ΠτΘ : Το έργο αυτό της Αικατερίνης, ως συγγραφέας και ως μεταρρυθμιστής, τελικά έχει αξιολογηθεί, ώστε να έχει και τη θέση που αρμόζει στην πατρίδα της;
A.S.: Καθόλου. Ήθελε να εφαρμόσει στη Ρωσία τη φιλοσοφία του Διαφωτισμού. Είχε αλληλογραφία με τον Βολταίρο, τον Ντιντερό και τον Ντ' Αλαμπέρ. Μολονότι έλεγε σε όλους ότι δεν την ενδιαφέρει ο Ρουσώ, διάβασε πολύ προσεκτικά τα έργα του και εφάρμοσε για τα εγγόνια της τις παιδαγωγικές αρχές του. Μετά τη Γαλλική Επανάσταση, άλλαξε τη στάση της απέναντι στους φιλοσόφους, γιατί πίστεψε κι αυτή, όπως όλοι στην Ευρώπη τότε, ότι οι φιλόσοφοι ήταν υπεύθυνοι για την εποχή του Ροβεσπιέρου. Τον 19ο αιώνα στη Ρωσία, δεν εκτίμησαν αυτή τη στάση της Αικατερίνης και έβλεπαν τον πραγματισμό της ως μια υποκρισία. Ο Πούσκιν ανέφερε ότι η Αικατερίνη είναι «ένας ταρτούφος με φούστες». Κατά την άποψή μου, την εποχή της Αικατερίνης της Β΄, η Ρωσία εκπολιτίστηκε, έγινε μια ευρωπαϊκή χώρα. Για μένα ήταν η καλύτερη αυτοκράτειρα της Ρωσίας.
«Η Αικατερίνη θα απελευθέρωνε τις γυναίκες από τα χαρέμια. Για το Βολταίρο αυτή ήταν η εικόνα της Αικατερίνης»
ΠτΘ: Στο μεταπτυχιακό μάθημα του Τμήματος Ελληνικής Φιλολογίας όπου βρεθήκατε ως προσκεκλημένος ομιλητής εστιάσατε στο σχέδιο της Αικατερίνης για τον ελληνισμό. Τι περιελάμβανε αυτό το σχέδιο;
A.S.: Η Αικατερίνη η Β΄ ήθελε να συνεχίσει την πολιτική του Μεγάλου Πέτρου. Ήθελε να έχει πρόσβαση στη Μαύρη Θάλασσα, ούτως ώστε να κάνει εμπόριο από 'κει. Ήθελε να φτάσει ως εκεί που πίστευε ότι ήταν τα σύνορά τους, δηλαδή ως τη Λευκορωσία και μέχρι τον Καύκασο. Ήθελε να αποκτήσει την Κριμαία και να φτιάξει ένα ανεξάρτητο κράτος από τις ημιανεξάρτητες ηγεμονίες, τη Βλαχία και τη Μολδαβία, που ήταν οι ηγεμονίες των Φαναριωτών. Να θυμηθούμε ότι σε αυτή την εποχή, στον 18ο αιώνα, η Οθωμανική Αυτοκρατορία είναι μια τεράστια αυτοκρατορία που κατέχει τα Βαλκάνια, τη σημερινή Τουρκία, τη σημερινή Ελλάδα, τη Συρία, τη βόρεια Αφρική, την Αίγυπτο, είχε όλη την ανατολική Μεσόγειο.
Η Αικατερίνη ήθελε λοιπόν, να ξεσηκώσει όλους αυτούς τους λαούς για να δημιουργήσει επαναστάσεις τόσο στον βαλκανικό χώρο όσο και στην Αίγυπτο και στη Συρία. Μάλιστα είχε και το σχέδιο να ανοίξει το κανάλι των Πτολεμαίων που αργότερα έγινε το κανάλι του Σουέζ. Για τον Βολταίρο, όλο αυτό είχε και μια σχέση με την ανεκτικότητα ή με την ανεξιθρησκία, έτσι η Αικατερίνη παρουσιαζόταν ως αυτή που θα απελευθέρωνε τους λαούς τους ορθόδοξους από την εξουσία της υψηλής πύλης, αλλά υπήρχε και η διάσταση της γυναικείας διεκδίκησης, αυτή που θα απελευθέρωνε τις γυναίκες από τα χαρέμια. Για το Βολταίρο αυτή ήταν η εικόνα της Αικατερίνης.
«Η Αικατερίνη παρουσιάζεται ως ένα είδος πολεμικής θεότητας»
ΠτΘ: Πάντως υπήρξε ριζοσπαστική. Ήθελε, είπατε, να απελευθερώσει τις γυναίκες από τα χαρέμια. Αυτό δεν εκλήφθη ως καινοτόμο στην εποχή της;
A.S.: Ακριβώς. Για αυτό και στα κείμενα του Βολταίρου, αλλά και στις καρικατούρες και στα σχέδια της εποχής, η Αικατερίνη παρουσιάζεται ως Αθηνά ή ως Αμαζόνα. Πάντοτε ως ένα είδος πολεμικής θεότητας. Σα μια θεότητα της ρωμαϊκής μυθολογίας ή σαν την Άρτεμη. Η Αικατερίνη λοιπόν, τονίζει για τους προγόνους των Ρώσων, ότι δεν ήταν μόνο Σλάβοι, αλλά ήταν και Σκύθες και το συνδέει αυτό με τη σκυθική καταγωγή των Αμαζόνων και αναφέρει ότι οι Αμαζόνες είχαν σκυθική καταγωγή και ότι δεν μπορούσαν να παντρευτούν πριν να πάνε στον πόλεμο.
«Ο Βολταίρος χρησιμοποιεί μία επιστολική τακτική πάρα πολύ ενδιαφέρουσα»
ΠτΘ: Η Αικατερίνη συνομιλούσε με το Βολταίρο, στα γαλλικά. Συζητούσε συστηματικά μαζί του και για τα πολιτικά της σχέδια, δηλαδή για τη μεταρρύθμιση στη Ρωσία και για τα σχέδιά της για τη Μεσόγειο;
A.S.: Η αλληλογραφία της Αικατερίνης με το Βολταίρο χαρακτηρίζεται από την παρουσία του Πλάτωνα, ο οποίος στην Πολιτεία του είπε ότι οι δυστυχίες των ανθρώπινων κοινωνιών θα σταματήσουν όταν αυτοί που διοικούν τις ανθρώπινες κοινωνίες γίνουν φιλόσοφοι ή όταν οι φιλόσοφοι διοικήσουν τις ανθρώπινες κοινωνίες. Ο Βολταίρος χρησιμοποιεί μία επιστολική τακτική πάρα πολύ ενδιαφέρουσα. Με πάρα πολύ έξυπνο τρόπο δεν αγνοεί την πραγματικότητα της Ρωσίας, αλλά παρουσιάζει την ουτοπία της Ρωσίας. Παρουσιάζει δηλαδή τη Ρωσία όπως θα έπρεπε να είναι σαν κάτι που κιόλας έχει πραγματοποιηθεί μέσα στην αλληλογραφία. Παρουσιάζει ένα ολόκληρο πρόγραμμα για την ανάκαμψη του ελληνικού πολιτισμού και πρώτα από όλα την επιστροφή προς τις αρχαίες θεότητες, προς τον Δία και τους υπόλοιπους. Τονίζει ότι οι Έλληνες αποβλακώθηκαν από τη στιγμή που έγιναν Χριστιανοί και έπειτα. Ζητάει από την Αικατερίνη να φτιάξει μία ελληνική ακαδημία επιστημών με όλους τους κλάδους και τους τομείς των γνώσεων και των τεχνών και έπειτα να οργανώσει πάλι τους Ολυμπιακούς Αγώνες και τα Ίσθμια.
«Η ιστορία εξελίσσεται σε δύο στάδια…»
ΠτΘ: Κατάφερε η Αικατερίνη να πραγματοποιήσει τα αιτήματά του;
A.S.: Εκείνη τη στιγμή η Αικατερίνη δεν μπορεί να τα πραγματοποιήσει αυτά, άλλα ως πολιτικό σχέδιο αυτό που προτείνει ο Βολταίρος θα εμφανιστεί μετά το θάνατό του, γιατί εκείνος παρουσίαζε το μέλλον ως κάτι που έχει ήδη συντελεστεί. Αυτές οι ιδέες θα πραγματοποιηθούν αργότερα γύρω στο 1780, όταν η Ρωσία θα προσεγγίσει την αγία αυτοκρατορία της Αυστροουγγαρίας και αυτές οι δύο δυνάμεις θα κάνουν τον πόλεμο στην Τουρκία. Όλες αυτές τις ιδέες ο Βολταίρος τις υποβάλει με έναν τρόπο διασκεδαστικό, ως δήθεν αστεία ή ως δήθεν διασκεδαστική φλυαρία. Οι ριζοσπαστικές ιδέες όμως περνούν μέσα από αυτή τη διασκεδαστική φλυαρία και θα πραγματοποιηθούν αργότερα. Βρίσκουν την εφαρμογή τους μετά το θάνατο του Βολταίρου. Ο Καρλ Μαρξ δεν έχει δίκιο που λέει ότι η ιστορία εξελίσσεται σε δύο στάδια ως κωμωδία και ως τραγωδία, αλλά η ιστορία εξελίσσεται σε δύο στάδια: το πρώτο είναι παρωδιακό, είναι παρωδία, δηλαδή οι ουσιαστικές ιδέες μπαίνουν πρώτα ως ιδέες ενός τρελού ή ως μία παρωδία της πραγματικότητας, όταν δεν είναι ακόμα έτοιμη η εποχή να τις δεχτεί και αργότερα πραγματικά εφαρμόζονται. Ακριβώς αυτό φαίνεται στη λογοτεχνία, γιατί ο Δον Κιχώτης, ας πούμε, που είναι μία παρωδία των ιπποτικών μυθιστορημάτων γίνεται η αρχή του σύγχρονου μυθιστορήματος.
«Η αλήθεια μπορεί να έχει πολλές και διαφορετικές όψεις»
ΠτΘ: Ο τρόπος διοίκησης της Αικατερίνης διέφερε από τον τρόπο διοίκησης των ανδρών της εποχής; Θα μπορούσαμε να βρούμε κοινά σημεία με τους σημερινούς που μας διοικούν;
A.S.: Αυτό που δοκίμασε να κάνει η Αικατερίνη στη διοίκησή της ήταν ένας τρόπος προσέγγισης των προβλημάτων, όπως ένα φιλοσοφικό σαλόνι, όπου ακούει κανείς την άποψη του άλλου, όπου δεν υπάρχει μία και μοναδική αλήθεια, αλλά πολλές αλήθειες που μπορεί όλες να είναι καλές, χρήσιμες. Δεν διοίκησε λοιπόν συγκεντρωτικά, ούτε σύμφωνα με τους άνδρες που διοίκησαν τότε ούτε σύμφωνα με τους σημερινούς που διοικούν, δηλαδή δέχτηκε όπως δεχόντουσαν στην εποχή των Φώτων ότι η αλήθεια μπορεί να έχει πολλές και διαφορετικές όψεις.
* Η συνομιλία με τον κ. Stroev δεν θα ήταν δυνατή χωρίς την παρουσία στο studio και την ταυτόχρονη μετάφραση από τα γαλλικά της κ. Βασιλικής Κοντογιάννη.
Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.
