Τι μας εμαθε η 200η επετειος του Εθνους

Γράφουν άνθρωποι των Γραμμάτων και των Τεχνών

Εκπνέει, λοιπόν, το επετειακό 2021. Απομένουν μερικές ακόμα σημαντικές εκδηλώσεις για την Ελληνική Επανάσταση, ήδη όμως αναρωτιέται κανείς: Ποιους αναστοχασμούς μας πυροδότησε ο 200ός εορτασμός της; Τι διδάγματα αποκομίσαμε (ή μας διέφυγαν) τη χρονιά που πέρασε; Οι απαντήσεις που ακολουθούν δεν καταπιάνονται βέβαια με το ίδιο το 1821, αλλά με το επετειακό βίωμά του και με την αποτίμηση του βιώματος αυτού. Ακούγεται περίπλοκο, ας θυμηθούμε όμως το εξής: Είναι η διαρκής προσέγγιση του παρελθόντος και η αξιολόγηση του βλέμματός μας σε αυτό που επιτρέπουν τη ζωντανή συνομιλία του με το ατομικό και συλλογικό παρόν.

ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ ΧΑΤΖΗΣ
Ο ωκεανός μεγάλωσε

Το 2021, όπως και το 2020, όπως και το 2019 και αρκετά ακόμα χρόνια πιο πίσω, τα πέρασα μέσα σε βιβλία, έγγραφα, αρχεία για το 1821 αλλά κυρίως κείμενα γραμμένα την περίοδο 1821-1832. Δεν ήταν ένα διάλειμμα για μένα, ήταν η καθημερινή ζωντανή πραγματικότητα καθώς έγραφα το βιβλίο «Ο Ενδοξότερος Αγώνας: Η Ελληνική Επανάσταση του 1821» (εκδ. Παπαδόπουλος). Και συνεχίζει να είναι.

Σήμερα που γράφω αυτό το κείμενο, ξεκίνησα την ημέρα μου με ένα γράμμα του Κίτσου Τζαβέλλα προς τον Κυβερνήτη μετά τη μάχη της Λομποτινάς με θέμα την ανταλλαγή αιχμαλώτων. Ο Τζαβέλλας το έστειλε στις 30 Οκτωβρίου 1828 κι εγώ το έλαβα από τη συνεργάτιδά μου στις 29 Δεκεμβρίου 2021 στις 7.38 το πρωί. Σε λίγο θα διαβάσω τις εφημερίδες. Αφού ρίξω μια σύντομη ματιά στους τίτλους της «Καθημερινής», θα επιστρέψω στη βρετανική Morning Chronicle του 1823 που σιγά σιγά αποδελτιώνω πλήρως. Θα περάσω αρκετές ώρες ξεφυλλίζοντας τα τεράστια πυκνογραμμένα φύλλα της, αλλά είναι βέβαιο πως κάθε τόσο θα ανακαλύπτω κάτι μικρό και ενδιαφέρον. Π.χ. μια εγκύκλιο του Μιαούλη που δεν έχει καταγραφεί αλλού και μάλλον δεν έχει σωθεί αλλά υπάρχει μεταφρασμένη στα αγγλικά. Ή μια επιστολή που έστειλε ένας Βρετανός στρατιωτικός και που μου δίνει μια μικρή πληροφορία που με βοηθά να δω με λίγο διαφορετικό τρόπο όσα γνώριζα. Ενα απόγευμα του 1827, ο Βρετανός αξιωματικός τρώει μαζί με τον Δημήτριο Υψηλάντη, τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο και τον Σπυρίδωνα Τρικούπη κι εγώ μαθαίνω τι συζήτησαν ή μάλλον τι ισχυρίζεται ότι συζήτησαν αυτός ο Βρετανός αξιωματικός στην ανταπόκριση που στέλνει.

Και όλα αυτά είναι σταγόνες στον ωκεανό που φέτος έγινε ακόμα μεγαλύτερος μετά την έκδοση τουλάχιστον 20-30 τόμων που μας πρόσφεραν σημαντικές νέες πληροφορίες ή φρέσκες προσεγγίσεις, όχι απλώς αναμασήματα γνωστών πραγμάτων ή αναβιώσεις παρωχημένων σχημάτων. Οχι, δεν μου έμαθε κάτι ιδιαίτερο το 2021. Πρόσθεσε απλώς σε όσα γνώριζα πολύ περισσότερα απ’ ό,τι προσθέτει ένα κανονικό έτος. Ελπίζω η ώθηση που έδωσε στην έρευνα να μη διακοπεί σύντομα.

Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών, διευθυντής Ερευνών στο ΚΕΦίΜ

ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΚΟΥΛΟΥΡΗ
Γιορτή με καταιγίδα

Πώς θα θυμόμαστε το 2021 μετά δέκα χρόνια; Ποιες αναμνήσεις θα ανακαλούν οικογενειακές και προσωπικές μας φωτογραφίες και βίντεο από τη χρονιά που πέρασε; Μάλλον σαν τη χρονιά της πανδημίας, με τη διάρρηξη της κοινωνικότητας, τις πρωτόγνωρες συνθήκες της καθημερινής ζωής, τις ανθρώπινες απώλειες. Υπήρξαν τόσο ισχυρά όλα τα συναισθήματα και τα βιώματα που προκάλεσε ο κορωνοϊός, που δεν άφησαν παρά ελάχιστο χώρο για την επέτειο των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση. Πόσο μάλλον που εδώ αναμετρήθηκε το παγκόσμιο με το εθνικό. Κι όσο κι αν η Ελληνική Επανάσταση υπήρξε πράγματι γεγονός διεθνούς εμβέλειας, η επέτειος του 2021, λόγω των ιδιαίτερων συνθηκών, περιορίστηκε σε μεγάλο βαθμό εντός των ελληνικών ορίων και δεν απέκτησε την παγκόσμια απήχηση που οι επετειακοί προγραμματισμοί των προηγούμενων χρόνων είχαν επιδιώξει. Παρά ταύτα, στο επίπεδο της επιστημονικής έρευνας, αθόρυβα και συστηματικά, παρήχθησαν αποτελέσματα των οποίων το αποτύπωμα θα φανεί στα επόμενα χρόνια. Ηταν κέρδος ότι αποφύγαμε «εύκολους» πανηγυρισμούς και πομπώδεις εκδηλώσεις, που επιτρέπει η ευμάρεια, και περιοριστήκαμε σε δράσεις που απαιτούν μακρόχρονη προετοιμασία και δεν στοχεύουν στον εντυπωσιασμό. Υπό μία έννοια, η πανδημία ανέκοψε –αν και δεν ανέστειλε πλήρως– την πλημμυρίδα του κακόγουστου φολκλόρ.

Ηταν λοιπόν μια επέτειος που γιορτάστηκε με καταιγίδα. Ανέτρεψε τους προγραμματισμούς, επέβαλε προσαρμογές και συμβιβασμούς, ενέτεινε τον αναστοχασμό. Οι επέτειοι έχουν εγγενώς αναστοχαστική λειτουργία. Μας καλούν να θυμηθούμε όσα συνήθως δεν έχουμε ζήσει αλλά τα οποία αποτελούν παρ’ όλα αυτά μέρος της ιστορικής μας μνήμης. Η επέτειος σπανίως μας μαθαίνει τι έχει γίνει· αυτό το γνωρίζουμε ή πάντως θεωρούμε ότι το γνωρίζουμε ήδη. Το 2021 μας δίδαξε όμως αυτό που γνωρίζουν οι ιστορικοί: ότι το απρόβλεπτο είναι ισχυρότερο από τον σχεδιασμό. Η ίδια η εξέλιξη της Ελληνικής Επανάστασης υπήρξε εξάλλου η καλύτερη απόδειξη για αυτή τη διαπίστωση. Εμείς οι ιστορικοί ζούμε τις επετείους με την απόσταση της κριτικής ματιάς και τις ανατέμνουμε ως αντικείμενα έρευνας. Η βιωματική διάσταση εμπεριέχει την αμφισβήτηση. Υπό την έννοια αυτή, η επέτειος των 200 χρόνων της Ελληνικής Επανάστασης υπήρξε για μένα μια συναρπαστική άσκηση παρατήρησης τόσο της κοινοτοπίας όσο και της πρωτοτυπίας.

Ιστορικός, πρύτανης Παντείου Πανεπιστημίου

ΒΑΣΙΛΗΣ ΠΑΠΑΒΑΣΙΛΕΙΟΥ
«Κτήματα ες αεί»

Η επέτειος του μεγάλου ξεσηκωμού του ’21, μέσα στα διακόσια χρόνια που πέρασαν από τότε, κάθε φορά που είναι να συναντηθεί με τις κορυφώσεις της, όπως είναι τα εκατοστά, εκατοστά πεντηκοστά και, καλή ώρα, τα διακοσιοστά της γενέθλια, σαν να μη θέλει να γιορταστεί. Το 1921 ήταν η εμπλοκή της χώρας στη Μικρασιατική Εκστρατεία που επέπρωτο να οδηγήσει συντόμως στην αφετηρία μιας επώδυνης αναγέννησης μέσω μιας μεγάλης καταστροφής, αντίστοιχης με τη Μεγάλη Ιδέα που την υποκίνησε. Αυτό το κεφάλαιο, όμως, θα μας απασχολήσει το προσεχές έτος. Το θέμα μας τώρα είναι οι τύχες των σημαδιακών γενεθλίων του ’21. Παράδειγμα: Το 1971, για το οποίο, δόξα τω θεώ, υπάρχουν αυτόπτες μάρτυρες, το καθεστώς της 21ης Απριλίου τίμησε την επέτειο με τον δοκιμασμένο τρόπο του καραβανά: διά του διασυρμού. Ευτυχώς, την τιμή της γιορτής, απέναντι στη γελοία καταισχύνη των μονομάχων που πάλευαν να εξοντώσουν αλλήλους στην αρένα του Καλλιμάρμαρου, την έσωσε το ωραίο τραγούδι «Να ‘τανε το Εικοσιένα να ‘ρθει μια στιγμή…» Υποτίθεται ότι φέτος οι Ελληνες είχαμε προετοιμαστεί για την έλευση αυτής της στιγμής. Πεπεισμένοι ότι «τα πρώτα διακόσια χρόνια είναι δύσκολα», βάλαμε τα καλά μας και στηθήκαμε καμαρωτοί καμαρωτοί να υποδεχτούμε το 2021. Εκείνο, όμως, μας την έσκασε. Θα ‘λεγες ότι δεν ήρθε ποτέ. Ας όψεται το χαλί που έστρωσε η πανδημία και μοιάζει να ενοποιεί τα χρόνια που κυλούν και να τους προσδίδει τη μορφή τρικέφαλου, ίνα μη τι χείρον είπω, τέρατος: 2020-2021-2022 και έχει ο θεός! Τούτων δοθέντων μπορούμε να πούμε ότι το εορταστικό έτος, που απέρχεται σε λίγες μέρες, δεν τα πήγε άσχημα… Βεβαίως, υποχρεώθηκε να χαμηλώσει τους τόνους και πώς αλλιώς όταν το δελτίο θυμάτων του τέρατος καταγράφει ήδη τον αφανισμό μιας πόλης άνω των είκοσι χιλιάδων κατοίκων; Αποτέλεσμα: το πανηγυρικό στοιχείο υποχώρησε έναντι του αναστοχαστικού… Κι αυτό τεκμηριώνεται κυρίως από «τα γραπτά (που) μένουν» και από κάποιες εκθέσεις που μπόρεσαν να γίνουν. Ετσι και η γρουσουζιά αποδείχθηκε συνεπής στο ραντεβού της με τη Μεγάλη Επέτειο και δεν στάθηκε ικανή να μας στερήσει κάποιους πολύχυμους και γοητευτικούς καρπούς. Χάσαμε κάποιες αναλώσιμες εντυπώσεις, ακόμη και συγκινήσεις, αλληλένδετες με το «ες το παραχρήμα ακούειν», κερδίσαμε όμως κάποια πράγματα που θα μπορούσαν από τώρα να χαρακτηριστούν «κτήματα ες αεί».

Ηθοποιός, σκηνοθέτης

ΕΥΑΝΘΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ
Ψύχραιμα, στοχαστικά

Ηταν μια όμορφη στιγμή μας ο εορτασμός της 200ής επετείου της Επανάστασης. Διακρίθηκε για την υψηλή ποιότητα και αισθητική του. Βέβαια, η πανδημία απέτρεψε τη διοργάνωση πολλών εκδηλώσεων και εν μέρει άμβλυνε το εορταστικό κλίμα. Ωστόσο, μνημονεύσαμε το μεγάλο γεγονός με τρόπο στοχαστικό, ψύχραιμο και έντιμο. Αποφύγαμε τις φθηνές αντιπαλότητες (και μεταξύ μας, και με τους γείτονές μας), σταθήκαμε με ενδιαφέρον και κριτικά ενώπιον της πορείας μας των 200 ετών.

Ενα πράγματι σημαντικό (και εν πολλοίς νέο) πεδίο εστίασης της δημόσιας συζήτησης ήταν αυτό του πολιτικού προσήμου της Επανάστασης. Κάναμε τη βασική (και πραγματολογικά ορθή) σύνδεση του ’21 με τη σειρά των μεγάλων εθνικών και φιλελεύθερων επαναστάσεων που εκδηλώθηκαν στον «δυτικό» κόσμο από το 1776 έως το 1848. Η Ελληνική Επανάσταση ήταν ένας κρίκος στην αλυσίδα αυτή που όρισε την αναζήτηση των λαών για ελευθερία και συνταγματική διακυβέρνηση. Ηταν όχι μόνον ένα εθνικό, αλλά και ένα μεγάλο διεθνές γεγονός. Δεν είμαστε, δηλαδή, «διαφορετικοί» από τους άλλους· αλλά σίγουρα βρεθήκαμε στην πρωτοπορία των διεθνών αναζητήσεων. Τούτη η επισήμανση έγινε, σε τέτοια έκταση, για πρώτη φορά. Διατυπώθηκε σε συνέδρια, διαλέξεις, δημόσιες συζητήσεις και –το σημαντικότερο– σε βιβλία, πολλά από τα οποία δημοσιεύθηκαν στο εξωτερικό, με συμμετοχή της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας, και επανέφεραν την Ελληνική Επανάσταση στο πλαίσιο που της αρμόζει στη διεθνή Ιστορία. Αποδείξαμε, έτσι, ότι μπορούμε να εορτάσουμε μια τόσο κρίσιμη επέτειο με την ηρεμία, τη συνειδητότητα, την εξωστρέφεια και τη νηφαλιότητα που αρμόζουν και στο μεγάλο γεγονός και στη δική μας θέση στον σημερινό κόσμο.

Ιστορικός, καθηγητής ΕΚΠΑ, γενικός γραμματέας του Ιδρύματος της Βουλής για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία

ΑΝΤΩΝΗΣ ΛΙΑΚΟΣ
Αυτό που έλειψε

Η Ιστορία είναι δημοφιλής τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα, η επέτειος των 200 χρόνων την έκανε δημοφιλέστερη. Ο αναγκαστικός εγκλεισμός και η κοινωνική αποστασιοποίηση που επέβαλε η πανδημία έστρεψαν το ενδιαφέρον περισσότερο στα βιβλία παρά στις εορτές και στις συμμετοχικές εκδηλώσεις. Δημοσιεύτηκαν σημαντικές μελέτες τόσο ως προς την ευρωπαϊκή και οθωμανική πλαισίωση της Επανάστασης όσο και ως προς τη μεταμόρφωση των ανθρώπων που την έφεραν εις πέρας. Επαναπροσεγγίζοντας την Επανάσταση, εκείνο που με εντυπωσίασε ήταν αυτή η ετοιμότητα των ανθρώπων να στήσουν μια καινούργια πολιτεία, μέσω των επαρχιακών και περιφερειακών συνελεύσεων και της Εθνοσυνέλευσης της Επιδαύρου. Μια μετάβαση από τη μια τάξη πραγμάτων στην άλλη, μέσα σε μήνες. Η μεταμόρφωση του μυαλού, της γλώσσας, των συμπεριφορών τους, μου φαίνονται εντυπωσιακές. Αυτό ήταν επανάσταση. Και ήταν και εθνική, και κοινωνική, και πολιτισμική ταυτόχρονα.

Δυστυχώς χάθηκε η ευκαιρία όλα αυτά, μαζί με την εμπειρία των 200 χρόνων, να συζητηθούν συμπεριληπτικά. Δεν θα έπρεπε να γίνει μια επίσημη συνεδρίαση στη Βουλή, ώστε να εκφράσουν οι εκλεγμένοι αντιπρόσωποι του έθνους πώς αντιλαμβάνονται αυτό το κορυφαίο γεγονός αλλά και πώς στοχάζονται το έθνος και την ελληνική κοινωνία στην ιστορική διαδρομή της, που θα αγκάλιαζε και το παρελθόν, και το παρόν, και το μέλλον της χώρας; Δεν έγινε. Η Επιτροπή για τα 200 χρόνια, με πολύ λιγότερη προετοιμασία από την αντίστοιχη επιτροπή της εκατονταετίας, ήταν σχεδόν απούσα, διακοσμητική και χωρίς δημιουργική φαντασία. Συζητήσεις, σειρές διαλέξεων και συνέδρια έγιναν σε κλειστούς κύκλους ομοφρόνων. Ελειπε η συμπεριληπτικότητα. Χάσαμε δυστυχώς την ευκαιρία μιας εθνικής συζήτησης ανοιχτής και πλουραλιστικής, όπου όλοι προσέρχονται με τις συμφωνίες, τις αποκλίσεις και τις διαφωνίες τους, δημιουργώντας ένα κοινό φόρουμ διαλόγου όπου δοκιμάζονται οι ιδέες για το μέλλον. Αλλά αυτή είναι η λειτουργία των επετείων: Νηστεύσαντες και μη, προσέλθετε στο γιορτινό τραπέζι! Η πολιτική πόλωση επιβλήθηκε και στον πνευματικό κόσμο. Στη δημόσια σφαίρα αποφύγαμε μεν το εθνικό κιτς, δεν άφησε όμως καλύτερη γεύση η επικοινωνιακή διαχείριση των 200 χρόνων που πρόβαλε το success story της ελληνικής Ιστορίας. Τέλος, ήταν φτωχή η διεθνής συμμετοχή, καθώς και η διεθνής προβολή του γεγονότος. Εντούτοις, τίποτε δεν τελείωσε, σημαντικά βιβλία αναμένουμε να εκδοθούν, άλλωστε μια τόσο σημαντική επέτειος δεν εξαντλείται σε ένα χρόνο.

Ιστορικός, ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών

ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΟΥΜΕΝΤΑΚΗΣ
Ευκαιρία για κοινό τόπο

Όταν ξεκίνησα να σχεδιάζω τις εκδηλώσεις της Εθνικής Λυρικής Σκηνής για τα 200 χρόνια από την Επανάσταση, έθεσα κάποιους στόχους: να προτείνουμε αδογμάτιστες και ρηξικέλευθες αναγνώσεις του πυρηνικού αυτού ιστορικού γεγονότος, να δώσουμε στους καλλιτέχνες ελευθερία να εκφράσουν τη δική τους οπτική, να ξεφύγουμε από κάθε κίβδηλο πατριωτισμό, να αναδείξουμε το γεγονός αυτό μέσα από τη σύγχρονη δημιουργία.

Οι παραπάνω στόχοι αντανακλούν τη δική μου οπτική για την επέτειο. Πριν από χρόνια αποπειράθηκα να μελετήσω την ιστορία των εμφυλίων μέσα από τους οποίους γεννήθηκε το νέο ελληνικό κράτος, και μάλιστα ξεκίνησα να γράφω και ένα έργο για τους εμφυλίους. Η Επανάσταση ήταν ένας αγώνας για τη δημιουργία ενός νέου εθνικού κράτους, που διαπλεκόταν με τον αλληλοσπαραγμό. Ομως ακόμη και στον αλληλοσπαραγμό είχε μια κοινή συναισθηματική έκφραση, ένα μαζί, ακόμη κι αν αυτό ορίζεται από το συμφέρον μιας τοπικής ή κοινωνικής ομάδας. Σήμερα νομίζω πως δεν συντονιζόμαστε με τίποτα συναισθηματικό που να μπορεί να μας ενώσει.

Η Επανάσταση ήταν μια μακρά διαδικασία, η οποία ολοκληρώθηκε στη μεγάλη κλίμακα του χρόνου. Σήμερα ενδιαφερόμαστε κυρίως για την άμεση αποτελεσματικότητα, για τη λεγόμενη ανταποδοτικότητα. Πιστεύω στη μεγάλη κλίμακα, στον μακρό χρόνο, στο οραματικό πλαίσιο, που δεν μπορεί να κριθεί με όρους άμεσης απόδοσης.

Πιστεύω επίσης στην ιδέα της προσφοράς χωρίς ανταπόδοση. Πιστεύω στις ομάδες που προσφέρουν σε αυτούς που έχουν ανάγκη, πιστεύω στην ενσυναίσθηση (και βρίσκω, δυστυχώς, πολύ λίγη γύρω μου). Η επέτειος θα έπρεπε να είναι μια ευκαιρία για να χτίσουμε έναν κοινό συναισθηματικό τόπο. Κι αυτό προσπάθησα να κάνω μέσα από την τέχνη, δίνοντας την ευκαιρία σε καλλιτέχνες να συμβάλουν στις ζυμώσεις για τη δημιουργία του κοινού συναισθήματος.

Αλλωστε, η τέχνη είχε συμβολή στη διάδοση του μηνύματος του ’21. Είτε με τη δημοτική ποίηση είτε με τον Ντελακρουά, η τέχνη έγινε ένα εργαλείο καταγραφής της ευαισθησίας της εποχής. Και αναρωτιέμαι αν δόθηκε το στίγμα στη φετινή επέτειο. Μπόρεσε να περάσει στη σύγχρονη ευαισθησία η κληρονομιά του ’21; Γιατί το ζητούμενο για μένα δεν ήταν οι φανφάρες, αλλά το να δοθεί το στίγμα του ’21 μέσα από τη σύγχρονη δημιουργία, από αναθέσεις, από φόρμες τολμηρές. Σε κάθε περίπτωση, μέσα από μια ζωντανή και όχι μουσειακή τέχνη.

Καλλιτεχνικός διευθυντής Εθνικής Λυρικής Σκηνής

google-news Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.