«Τα φυτα επικοινωνουν, θυμουνται και δεν ανταγωνιζονται»

Η ίδια η κοινωνία των φυτών δεν επιτρέπει τον ανταγωνισμό: όταν δηλαδή φανεί πως κάποιο φυτό «ανταγωνίζεται» τα υπόλοιπα σε βαθμό που αυτό θα θέσει σε κίνδυνο την επιβίωση όλης της κοινότητας, τότε αυτή η ανάπτυξή του θα σταματήσει!

Είναι φυτικός νευροβιολόγος, έναν όρο που καθιέρωσε ο ίδιος το 2005 στην επιστημονική κοινότητα. Είναι δεινός ομιλητής και έχει συμπεριληφθεί από το New Yorker ανάμεσα σε αυτούς που «θα μας αλλάξουν τη ζωή». Γιατί; Ο Στέφανο Μανκούσο, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας και διευθυντής του Διεθνούς Εργαστηρίου Φυτικής Νευροβιολογίας, έχει προκαλέσει με το ερευνητικό του έργο τομή στον επιστημονικό κόσμο, καθώς κατόρθωσε να εξηγήσει ότι τα φυτά έχουν προσωπικότητα, ανταλλάσσουν πληροφορίες, αλληλεπιδρούν με τα ζώα, υιοθετούν στοχευμένες στρατηγικές για να επιβιώσουν, έχουν κοινωνική ζωή και αξιοποιούν όσο το καλύτερο τους ενεργειακούς πόρους.

Στην Ελλάδα ήρθε καλεσμένος του Ιταλικού Ινστιτούτου πριν από λίγο καιρό, μίλησε στο Γαλλικό Ινστιτούτο και ανέλυσε το γιατί πρέπει να επανεξετάσουμε τη ζωή στον πλανήτη μας και να συνάψουμε μια νέα συμφωνία ανάμεσα στους ανθρώπους και τη Γη. Είναι ένας νέος άνθρωπος, δυναμικός επιστήμονας, που τολμά να πει «τρελά» πράγματα και να τα αποδεικνύει κιόλας.

Μιλήσαμε μαζί του για πολλή ώρα, ωστόσο πάντα κατέληγε στο ίδιο συμπέρασμα: Αν δεν αλλάξουμε οπτική, αν δεν επαναπροσδιορίσουμε τις έννοιες του «πολιτικού» και του «κοινού», είμαστε καταδικασμένοι σε μη αναστροφή της παρούσας κατάστασης, με ό,τι αυτό σημαίνει. Όσο για τον κόσμο των φυτών, για τον κ. Μανκούσο είναι ένας εξαιρετικός μπούσουλας προς αυτή την κατεύθυνση. Αρκεί να τον «αναγνωρίσουμε»…

Η συζήτηση γύρω από την επικοινωνία των φυτών έχει ξεκινήσει εδώ και αιώνες: ήδη από τους προχριστιανικούς πολιτισμούς, από τους σαμάνους, αλλά έγιναν και κάποιες προσπάθειες ακόμη και πειράματα πάνω στο ζήτημα τη δεκαετία του ’60. Τι νέο φέρατε εσείς στον επιστημονικό κόσμο;

Όλα όσα λέτε, δεν ήταν αμιγώς επιστημονικά. Πράγματι τη δεκαετία του ’60, χρησιμοποίησαν ένα μηχάνημα «αλήθειας» στα φυτά, θέλοντας να αντλήσουν επιστημονικές πληροφορίες. Ωστόσο, η πρώτη επιστημονική εργασία πάνω στο θέμα που αποδείκνυε πως τα φυτά έχουν την ικανότητα επικοινωνίας δημοσιεύτηκε γύρω στο 1982-1984 σε ένα σπουδαίο επιστημονικό περιοδικό.

Πάντα μιλάμε για την επικοινωνία ανάμεσα στα φυτά, καθώς το ότι τα φυτά επικοινωνούν με τα υπόλοιπα είδη του ζωικού βασιλείου (βάζω και τον άνθρωπο μέσα φυσικά) το γνωρίζουμε ήδη από την αρχαιότητα. Το πιο απλό παράδειγμα είναι η επικονίαση: το φυτό καλεί το ίδιο τα έντομα με το να παράγει χημικά πτητικά (όπως η μυρωδιά, για παράδειγμα) που θα ελκύσουν τα έντομα. Πρόκειται για ένα πραγματικό μήνυμα – πώς εμείς στέλνουμε από τα κινητά μας; Το ίδιο και τα φυτά: στέλνουν μήνυμα στη φύση πως είναι ο καιρός της επικονίασης.

Και τι γίνεται με τον κίνδυνο; Εκπέμπουν και σήματα κινδύνου;

Αυτό είναι κάτι πάνω στο οποίο εργαζόμαστε αυτή τη στιγμή στο εργαστήριό μας. Κατ’ αρχάς να πούμε πως οι κίνδυνοι αυτοί μπορεί να είναι από την επέλαση εντόμων που βλάπτουν το φυτό ή η έλλειψη νερού στο χώμα ή αν υπάρχουν επικίνδυνα χημικά στο χώμα ή ότι πλησιάζει πυρκαγιά – όλα αυτά τα καταλαβαίνει το φυτό. Και λέω τη λέξη «καταλαβαίνει» γιατί χρησιμοποιεί νευρώνες όπως ακριβώς και ο άνθρωπος! Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, και πάλι το φυτό εκπέμπει πτητικά χημικά στον αέρα ώστε να ειδοποιήσει όλα τα άλλα φυτά γύρω του. Πάντα μέσω του αέρα γίνεται αυτό, ωστόσο τα πτητικά αυτά χημικά διαφέρουν ανάλογα με το είδους του κινδύνου. Εχουμε κατορθώσει να τα «διαβάσουμε» και μάλιστα έχουμε δημοσιοποιήσει πολλές σχετικές έρευνες.

Αυτό που είναι απίστευτο είναι πως τα φυτά είναι εξαιρετικά ευφυείς οργανισμοί! Κατ’ αρχάς ξεχωρίζουν, όπως ακριβώς και οι άνθρωποι, την οικογένειά τους: φανταστείτε ένα φυτό και γύρω του άλλα. Οσα από αυτά προέρχονται από το πρώτο είναι το γένος του, η άμεση οικογένειά του. Με αυτά θα μοιραστεί όλες ανεξαιρέτως τις πληροφορίες που διαθέτει. Αν τώρα είσαι ένα φυτό του ίδιου είδους αλλά δεν ανήκεις στην οικογένειά μου, τότε μαζί σου θα μοιραστώ αρκετές μα όχι όλες τις πληροφορίες. Αν τώρα είσαι φυτό διαφορετικού είδους, τότε μαζί σου θα μοιραστώ μόνο τα πολύ απαραίτητα και έκτακτα μηνύματα, όπως «κίνδυνος!», «πρόσεχε!» ή «βοήθεια!».

Οπότε μιλάμε για μια «ολιγαρχία» στη μετάδοση της πληροφορίας; Στους ανθρώπους ισχύει (ως δημοσιογράφος μάλιστα μπορώ να το επιβεβαιώσω ποικιλοτρόπως!), αλλά στα φυτά γιατί συμβαίνει; Είναι θέμα εξοικονόμησης ενέργειας;

Αυτό είναι κοινό στη φύση – ακόμη και για μας τους ανθρώπους ισχύει, όπως είπατε. Ωστόσο δεν έχει να κάνει με την ενέργεια, που πράγματι η φύση κοιτά να εξοικονομεί γενικά. Εχει να κάνει με τη διατήρηση και διαιώνιση του γενετικού υλικού.

Οπότε, τι κοινωνία θα χαρακτηρίζατε πως είναι αυτή των φυτών;

Σχεδόν κομμουνιστική. Θα σας εξηγήσω: το πώς δρουν, σκέφτονται και αντιδρούν τα φυτά είναι για μας κάτι τελείως εξωγήινο. Ακριβώς γιατί η δική τους κοινωνία διαφοροποιείται σχεδόν τελείως από αυτήν των ζώων, στην οποία ανήκει και η ανθρώπινη κοινωνία. Ας δούμε απλά το πώς είναι οργανωμένο το ανθρώπινο σώμα (και κατ’ επέκταση και των άλλων ζώων): έχει ξεκάθαρα ιεραρχική δομή, πυραμιδικής φόρμας.

Έχουμε τον εγκέφαλο που ελέγχει όλο το σώμα και έχουμε και μονά ή διπλά όργανα και μέλη (μάτια, αυτιά, χέρια, νεφρούς κ.λπ.), κάθε ένα από τα οποία κάνει μια απολύτως εξειδικευμένη λειτουργία. Ολο αυτό το οικοδόμημα έχει εξελιχθεί ως τέτοιο ακριβώς, για να είμαστε ταχύτεροι. Αυτή τη δομή χρειάζεται ένας οργανισμός αν θέλει να είναι ταχύς (σε όλα) και να έχει γρήγορες αντιδράσεις. Αρα, σε αντιστοίχιση με κοινωνικά μοντέλα, μιλάμε για έναν σχεδόν άκρατο ατομικισμό, ο οποίος ωστόσο ελέγχεται και δομείται κεντρικά, από έναν ηγετικό εγκέφαλο. Ποια είναι τώρα τα μειονεκτήματα αυτής της δομής: αν κάποιο από τα τόσο εξειδικευμένα όργανα πάθει κάτι, τότε το σύστημα υπολειτουργεί ή παύει να λειτουργεί. Δεν υπάρχει εναλλακτική. Αυτό, κοινωνικά, το ζούμε καθημερινά – δεν θεωρώ ότι χρειάζεται να επιχειρηματολογήσω περαιτέρω για την εξέλιξη των ανθρώπινων κοινωνιών μέσα σε ένα ξεκάθαρα καπιταλιστικό, νεοφιλελεύθερο μάλιστα, οικοδόμημα που έχουμε χτίσει.

Πάμε τώρα στα φυτά. Εδώ έχουμε κάτι πλήρως διαφορετικό και εκπληκτικό: εδώ όλες οι λειτουργίες κατανέμονται σε όλο το φυτό. Τα φυτά «βλέπουν» με όλο τους το σώμα, «ακούν» με όλο τους το σώμα. Από τις ρίζες έως τα φύλλα. Δεν υπάρχουν εξειδικευμένα όργανα για κάθε λειτουργία. Φαντάσου έναν οργανισμό που όλες οι λειτουργίες θ’ ανήκουν σε όλο το σώμα, δίχως να υπάρχει κεντρική διαχείριση. Αυτό το μοντέλο είναι τελείως έξω από ό,τι γνωρίζουμε ή μπορούμε να φανταστούμε, γι’ αυτό λέω πως για εμάς τους ανθρώπους τα φυτά είναι ένας «εξωγήινος» οργανισμός. Πολύ πιο μοντέρνος και ευέλικτος! Το διαδίκτυο, για παράδειγμα, είναι δομημένο όπως τα φυτά.

Τι γίνεται ως προς την κοινωνία των φυτών;

Και εκεί υπάρχουν τεράστιες διαφορές από το ζωικό βασίλειο και τις ανθρώπινες κοινότητες. Η κοινωνία των φυτών είναι μια οριζόντια κοινωνία, στην οποία η συνεργασία είναι ανώτερη του ανταγωνισμού! Αυτή η συνεργατικότητα είναι δομικό συστατικό των φυτών, η ύπαρξή τους εξαρτάται από αυτήν. Επίσης δύσκολο να το κατανοήσουμε, καθώς συνεχώς ακούμε και μαθαίνουμε πως «στη φύση, επιβιώνει ο δυνατότερος και ισχυρότερος»! Αυτό είναι λάθος και είναι μια ανθρώπινη προβολή που βασίζεται στις προσλαμβάνουσες που έχουμε από τα είδη που μας μοιάζουν. Αλλά τα φυτά δίνουν ένα εντελώς άλλο παράδειγμα επιβίωσης και συν-διαβίωσης!

Ωστόσο, παρατηρώ πως σε ένα δάσος ή και σε έναν κήπο, για παράδειγμα, θα προσπαθήσουν κάποια φυτά να ανέβουν πιο ψηλά ώστε να έχουν περισσότερο ήλιο. Αυτό δεν είναι ανταγωνισμός;

Ναι, στα μάτια μας μπορεί να φαντάζει ανταγωνιστικό. Αυτό που δεν ξέρουμε είναι πως η ίδια η κοινωνία των φυτών δεν θα επιτρέψει αυτόν τον ανταγωνισμό: όταν δηλαδή φανεί πως κάποιο φυτό «ανταγωνίζεται» τα υπόλοιπα σε βαθμό που αυτό θα θέσει σε κίνδυνο την επιβίωση όλης της κοινότητας, τότε αυτή η ανάπτυξή του θα σταματήσει! Δεν θα του επιτραπεί ν’ αναπτυχθεί περαιτέρω. Και αυτό το έχουμε αποδείξει πλέον. Θα σας πω ένα παράδειγμα: Μια εξαιρετική συνάδελφος στον Καναδά, σε ένα δάσος με έλατα, ξερίζωσε ένα έλατο με τρόπο ώστε οι ρίζες του να μην έρχονται σε επαφή με το χώμα. Οπότε αυτό το έλατο δεν μπορούσε να λάβει θρεπτικά συστατικά ή νερό από το έδαφος.

Ωστόσο, οι ρίζες του είχαν συνδεθεί με τις ρίζες των υπολοίπων (όπως γίνεται πάντα στα δάση). Παρατήρησε λοιπόν πως το φυτό αυτό συνέχισε να ζει, καθώς τα άλλα φυτά τού μετέφεραν όσα θρεπτικά συστατικά χρειάζονταν! Για μας αυτό ήταν μια απίστευτη ανακάλυψη! Αρχικά το έλατο έστειλε μηνύματα βοήθειας και εν συνεχεία την έλαβε!

Στα φυτά αρέσει να τα αγγίζουμε;

Στο εργαστήριο έχουμε πολλά φυτά. Την πρώτη φορά που άγγιξα ένα συγκεκριμένο φυτό, λαμβάναμε πολλά μηνύματα και σινιάλα προς τα άλλα. Τη δεύτερη φορά, αυτά ήταν λιγότερα και όχι τόσο ισχυρά πλέον. Το φυτό δηλαδή έδειξε να αναπτύσσει μια ιδιάζουσα προσαρμοστικότητα στη νέα συνθήκη – εν προκειμένω το δικό μου άγγιγμα. Μπορείτε να κάνετε κι εσείς ένα πείραμα: βάλτε δύο όσπρια σε υγρό βαμβάκι όπως κάναμε στο σχολείο. Και ας πούμε ότι κάθε μέρα τους ρίχνετε την ίδια ποσότητα νερού και τα βλέπει και τα δύο ο ήλιος.

Αλλά το ένα το αγγίζετε κάθε μέρα, ενώ το άλλο όχι. Θα παρατηρήσετε πως αυτό που δεν αγγίζετε, θα αναπτυχθεί πολύ πιο γρήγορα από το άλλο. Αλλά! Υπάρχει ένα μεγάλο «αλλά» εδώ: γιατί και το φυτό που αγγίζετε θα μεγαλώσει τελικά το ίδιο, καθώς κάποια στιγμή θα συνηθίσει το άγγιγμα. Ωστόσο όχι, στα φυτά δεν αρέσει το ανθρώπινο άγγιγμα. Για τα ίδια, άγγιγμα σημαίνει κίνδυνος – κι ας προέρχεται αυτό, κάποιες φορές, από αγνή πρόθεση. Επίσης τα φυτά έχουν μνήμη: αν δηλαδή κόψεις ένα λουλούδι, σαν το ξαναπλησιάσεις, θα σε θυμάται και θα στείλει σήμα κινδύνου. Θα θυμάται εσένα προσωπικά.

Έχετε κατορθώσει να οπτικοποιήσετε με κάποιο τρόπο αυτά τα μηνύματα;

Όχι ακόμη. Μόλις το κατορθώσουμε ίσως πάμε για Νόμπελ (γελάμε). Δεν έχουμε ακόμη τον εξοπλισμό ώστε να αποκρυπτογραφήσουμε όλα τα μηνύματα που στέλνουν τα φυτά μεταξύ τους. Αυτό που έχουμε ωστόσο κατορθώσει να κάνουμε, είναι να «δούμε» πως υπάρχουν πολλά και διαφορετικά μηνύματα. Αυτό που κάναμε είναι ότι φέραμε φυτά κοντά το ένα στο άλλο, στο εργαστήριο πάντα, και μεταβάλαμε τις συνθήκες στο ένα από αυτά και είδαμε τι μηνύματα στέλνει στα υπόλοιπα κάθε φορά. Αυτό που κάνουμε τώρα είναι ουσιαστικά η δημιουργία ενός «λεξικού επικοινωνίας» ανάμεσα στα φυτά.

Αυτό είναι απίστευτα σημαντικό! Γιατί αν μπορούσαμε να έχουμε ένα τέτοιο λεξικό, ίσως θα μπορούσαμε να «επικοινωνήσουμε» κι εμείς με τα φυτά στη γλώσσα τους.

Ίσως ναι. Αν και επιστημονικά θα σας πω ότι καθώς τα φυτά είναι τόσο «εξωγήινος» οργανισμός για τον άνθρωπο, δύσκολα θα μπορούσαμε να μιλήσουμε τη «γλώσσα» τους. Θα έπρεπε να μεταμορφωθούμε και οι ίδιοι πρώτα. Ωστόσο το να καταλάβουμε και να αποκρυπτογραφήσουμε τη μεταξύ τους γλώσσα σίγουρα -πέραν του επιστημονικού υπόβαθρου μιας τέτοιας ανακάλυψης, στην οποία ήδη είμαστε πολύ κοντά στην ολοκλήρωσή της- θα μας άνοιγε ορίζοντες στο πώς υπάρχουμε εμείς μέσα στη φύση.

Τι εννοείτε;

Θα σας μιλήσω με αριθμούς: Αν ζυγίζαμε ό,τι έχει ζωή πάνω στον πλανήτη, τότε το 85,5% του βάρους θα ήταν αυτό των φυτών! Αρα το 85,5% του βάρους της ζωής στον πλανήτη αναλογεί στα φυτά! Τα ζώα και οι άνθρωποι φτάνουν στο 0,3% μόνο. Το 1,2% είναι πολυκύτταροι μύκητες (μανιτάρια). Δηλαδή τα μανιτάρια σε βάρος ζυγίζουν 4 φορές περισσότερο από όλα τα είδη του ζωικού βασιλείου! Και ό,τι απομένει είναι μικροοργανισμοί. Προσέξτε τώρα: Τι θεωρούμε εμείς ότι κυριαρχεί; Το ζωικό βασίλειο (στο οποίο ανήκουμε)!

Άρα και ο τρόπος που αυτό λειτουργεί. Ωστόσο, όλο αυτό το «κυρίαρχο οικοδόμημα» είναι ένα ψέμα. Αντιστοιχεί μόνο στο 0,3%! Αν δηλαδή ένα εξωγήινο ον κοιτούσε τη Γη και έλεγε «τι αξίζει να μελετήσω;», θα επέλεγε τα φυτά. Θα έβλεπε παντού φυτά και κάποια αχνά χνάρια από κάτι άλλο που δεν θα έδινε σημασία. Κι όμως, εμείς θεωρούμε τους εαυτούς και το είδος μας και κυρίαρχο και πρωταγωνιστικό! Ολο αυτό είναι ένα ψέμα. Βλέπουμε και προσεγγίζουμε τη ζωή μέσα από τη δική μας, ζωώδη, οπτική. Αν όμως βλέπαμε την αλήθεια, θα καταλαβαίναμε πως είμαστε απλά ασήμαντες ποσότητες μέσα σε ένα «βασίλειο» που δεν μπορούμε (ούτε θέλουμε) να καταλάβουμε.

Τότε, γιατί μιλάμε για την ανθρωπόκαινο εποχή;

Πέρυσι βγήκαν οι σχετικές μετρήσεις: ό,τι υλικό έχει παράξει ο άνθρωπος στην ιστορία του «ζυγίζει» περισσότερο από όλη τη ζωή στον πλανήτη! Το καταλαβαίνουμε αυτό; Τα τσιμέντα, τα σκουπίδια, τα πλαστικά… όλα αυτά έφτασαν να ζυγίζουν πολύ περισσότερο από ολόκληρη τη ζωή (φυτών και ζώων) στον πλανήτη! Για παράδειγμα, με την κλιματική αλλαγή και την καταστροφή του περιβάλλοντος, μιλάμε συνέχεια για εναλλακτικές και βιώσιμες πηγές ενέργειας, για ηλεκτρικά αυτοκίνητα, για τη μείωση του διοξειδίου του άνθρακα κ.λπ. Εχω να σας πω, λοιπόν, πως και όλα αυτά να κάνουμε (που δεν τα κάνουμε), αν δεν φυτέψουμε δέντρα, δεν μπορεί να υπάρξει αντιστροφή της κατάστασης! Εχει μάλιστα μετρηθεί με ακρίβεια το πόσα δέντρα πρέπει να φυτέψουμε: 1 τρισ. Μπορεί να ακούγεται μεγάλος ο αριθμός, ωστόσο είναι κάτι που μπορεί να γίνει.

Σε παγκόσμια κλίμακα, από κάθε έναν άνθρωπο, σε κρατικό ή και υπερεθνικό επίπεδο. Δεν έχουμε καταλάβει πόσο σημαντικό για την επιβίωσή μας είναι το να φυτέψουμε αυτά τα δέντρα. Ο,τι άλλο και να κάνουμε απλά δεν θα είναι αρκετό ποτέ! Αντ’ αυτού, τι κάνουμε; Καίμε τα δάση (είστε στην Ελλάδα και το ζήσατε έντονα και φέτος), αποψιλώνουμε τα δάση, κόβουμε τα δέντρα. Χάνουμε τεράστιες εκτάσεις από τον Αμαζόνιο κάθε χρόνο. Με ταχύτατους ρυθμούς! Πώς θα υπάρξει οξυγόνο δίχως δέντρα; Το ξέρετε πως ο αέρας που αναπνέουμε μέσα στο σπίτι μας είναι 5 φορές χειρότερος απ’ ό,τι έξω και ένα εσωτερικό φυτό αρκεί να το αλλάξει αυτό; Και ναι, τόσο απλό είναι: απλά φυτεύεις δέντρα. Αλλά 1 τρισ. δέντρα. Αρα το ζήτημα είναι και πολιτικό και κοινωνικό. Η μόνη λύση είναι να αλλάξουμε το οικονομικό μας μοντέλο: είναι αφύσικο, αναποτελεσματικό, παράλογο και απολίτιστο αν θέλετε. Αν συνεχίσουμε με αυτόν τον άκρατο καπιταλισμό, δεν υπάρχει καμία σωτηρία. Και μιλάω ως επιστήμονας και όχι ως πολιτικός.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.