Ο Χ. Ζαφειρης στην «Κ»: Τοποσημα ιστοριας και σιωπης των Εβραιων στη Θεσσαλονικη

Η Θεσσαλονίκη ήταν η μητρόπολη των Σεφαραδιτών Εβραίων στη Μεσόγειο. Οταν το 1493 εκδιώχτηκαν από την Ισπανία, βρήκαν φιλόξενο αραξοβόλι στην πόλη που έγινε η «Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων». Η πολυάριθμη κοινότητα άκμασε οικονομικά και πνευματικά και στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας ήταν η πρώτη σε πληθυσμό από τα τρία σύνοικα στοιχεία (Εβραίοι, Οθωμανοί, Ελληνες) της πολυπολιτισμικής Θεσσαλονίκης. Μετά την πυρκαγιά του 1917 το εβραϊκό στοιχείο συρρικνώθηκε και στα χρόνια της γερμανικής κατοχής εξοντώθηκε στο Ολοκαύτωμα. Περίπου 46.000 Ελληνες Εβραίοι και δημότες της Θεσσαλονίκης χάθηκαν στα κρεματόρια. Και το χειρότερο, ξεχάστηκαν από τη συλλογική μνήμη των συνδημοτών τους! Δεν υπήρξαν εκδηλώσεις δημόσιου θρήνου για τον χαμό των Εβραίων συμπολιτών μας, ενώ η ανέγερση μνημείων για την απότιση φόρου τιμής και μνήμης καθυστέρησε για δεκαετίες.

Μόλις το 1997 στήθηκε σε δημόσιο χώρο της πόλης μνημείο για το εβραϊκό Ολοκαύτωμα, αλλά στην περιφέρεια, μακριά από τον αστικό πυρήνα των Εβραίων. Όταν το 2007 το μπρούντζινο μνημείο μεταφέρθηκε στο κέντρο, σε μια γωνιά της πλατείας Ελευθερίας, όχι μόνο δεν έγινε δεκτό με ικανοποίηση, αλλά υπήρξαν φωνές έκπληξης και άρνησης. Στην τελευταία δεκαετία τοποθετήθηκαν και άλλα μνημεία στην πανεπιστημιούπολη του ΑΠΘ, που στήθηκε στην έκταση του εβραϊκού νεκροταφείου, και σε άλλους τόπους εβραϊκής μνήμης. Καταλύτης για την αλλαγή του κλίματος στάθηκε η ιστορική ομιλία του δημάρχου Γιάννη Μπουτάρη κατά την Ημέρα Μνήμης των Εβραίων Μαρτύρων, το 2018, που ήταν μια υπερήμερη οφειλή τιμής και συγγνώμης της πόλεως προς τους χαμένους συμπολίτες. Ωστόσο, η ευαισθητοποίηση του συνόλου σχεδόν της πόλης παραμένει χλιαρή και αδιάφορη, καθώς περπατούν ή κάθονται πάνω σε ταφόπλακες του εβραϊκού νεκροταφείου που αποξηλώθηκε βίαια από τους ναζί με τη συνέργεια των ντόπιων και τα ενεπίγραφα ταφικά μάρμαρα χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικό υλικό, ακόμη και για την πλακόστρωση του ναού του Αγίου Δημητρίου!

Η εμπράγματη παρουσία των Εβραίων της Θεσσαλονίκης παραμένει διακριτή στην αρχιτεκτονική κληρονομιά της πόλης. Εχουν διασωθεί, με δημόσιες χρήσεις σήμερα, πολλές εβραϊκές κατοικίες σε εκλεκτικιστικό ρυθμό, που απηχούν την αισθητική και την ευμάρεια των ενοίκων τους. Κορυφαία διατηρητέα κτίρια, χτισμένα πριν από το 1912, είναι η βίλα Αλλατίνι (έδρα Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας), η βίλα Γιακό Μοδιάνο (Λαογραφικό Μουσείο) και η Κάζα Μπιάνκα (Δημοτική Πινακοθήκη), όπου άνθησε ο πολυτάραχος έρωτας της Αλίνης Φερνάντεζ με τον αξιωματικό του ελληνικού στρατού Σπύρο Αλιμπέρτη. Εβραϊκής ιδιοκτησίας είναι και αρκετές διατηρητέες πολυκατοικίες του Μεσοπολέμου που αποτυπώνουν τους αρχιτεκτονικούς ρυθμούς της Μεσευρώπης.

Η ευαισθητοποίηση του συνόλου σχεδόν της πόλης παραμένει χλιαρή και αδιάφορη, καθώς περπατούν πάνω σε ταφόπλακες του εβραϊκού νεκροταφείου που αποξηλώθηκε βίαια από τους ναζί.

Από τα δηµόσια εβραϊκά κτίρια έχουν σωθεί ελάχιστα –το νοσοκομείο της κοινότητας, ένα φιλανθρωπικό κτίριο που στεγάζει σήμερα το εβραϊκό σχολείο και μόνο μία συναγωγή, των Μοναστηριωτών, που γλίτωσε γιατί ήταν αποθήκη του Ερυθρού Σταυρού– από τη ναζιστική καταστροφή όλων των θρησκευτικών κτιρίων της πόλης. Τα άλλοτε κλέη της βιομηχανικής δόξας των Εβραίων, το ζυθοποιείο Φιξ και ο μύλος Αλλατίνι, παραμένουν κουφάρια εγκατάλειψης περιμένοντας το οριστικό τέλος τους.

Αρκετοί τόποι της Θεσσαλονίκης είναι συνδεδεμένοι με το εβραϊκό Ολοκαύτωμα: η πλατεία Ελευθερίας, τόπος μαρτυρίου των Εβραίων από τους ναζί το 1942, ο παλιός σιδηροδρομικός σταθμός, από τον οποίο «έφυγαν» από τον Μάρτιο έως τον Αύγουστο του 1943 για τα κρεματόρια Αουσβιτς-Μπιρκενάου 46.061 Εβραίοι, και ο γειτονικός συνοικισμός Χιρς, το τελευταίο γκέτο των Εβραίων πριν επιβιβαστούν στα «τρένα του θανάτου». Επίσης τρεις ακόμη χώροι, το σημερινό εβραϊκό νεκροταφείο, το Εβραϊκό Μουσείο και το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, συντηρούν τη μνήμη και προβάλλουν την πολύχρονη παρουσία των Εβραίων στη «Μητέρα του Ισραήλ».

Είναι παρήγορο που τα τελευταία χρόνια παρουσιάζεται ένα πολύπτυχο ενδιαφέρον για την ιστορία και τη μνήμη των Θεσσαλονικιών Εβραίων, κυρίως από την εβραϊκή κοινότητα και το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, με τη συμβολή της Εδρας Εβραϊκών Σπουδών. Από την άλλη, είναι απογοητευτικό και ανοίκειο που ο σημερινός δήμαρχος Θεσσαλονίκης μετέτρεψε και πάλι την πλατεία Ελευθερίας σε πάρκινγκ, καταπατώντας την απόφαση και τον σχεδιασμό της προηγούμενης δημοτικής αρχής να γίνει η ιστορική πλατεία χώρος τιμής και μνήμης των χαμένων συμπολιτών μας.

* Ο κ. Χρίστος Ζαφείρης είναι δημοσιογράφος – συγγραφέας. Το βιβλίο του «Η Θεσσαλονίκη των Εβραίων – Ιστορία, κοινωνία, μνημεία, το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης», εκδ. Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2016, κυκλοφορεί στα ελληνικά, αγγλικά και γαλλικά.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.