«Η εθνικη μας αυτογνωσια ειναι ενα αεναο ζητουμενο»

Ιωάννα Σωτήρχου

Oσο γνωρίζουμε την Ιστορία μας; Εχουμε αναρωτηθεί ποτέ ποιοι ήταν αυτοί που έδωσαν το όνομά τους στους δρόμους της καθημερινότητάς μας; Ποια γεγονότα «βάφτισαν» τις πλατείες, τους τόπους συνάντησής μας;

Αυτές ακριβώς οι σκέψεις παρακίνησαν τον σκηνοθέτη και ηθοποιό Φώτη Μακρή, μέλος της ομάδας «Νέος Λόγος» που στεγάζεται στο Studio της οδού Μαυρομιχάλη, να αναθέσει στον ποιητή, συγγραφέα, δημοσιογράφο και ερευνητή της δημοτικής μας παράδοσης Παντελή Μπουκάλα να γράψει ένα θεατρικό έργο για έναν πρωταγωνιστή της ελληνικής επανάστασης του 1821, τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, από τον οποίο πήρε το όνομά της η οδός Μαυρομιχάλη και κατ’ επέκταση το θέατρο της ομάδας. Δεν θα μπορούσε να έχει βρει καταλληλότερο άνθρωπο. Ο «καρπός» της συνεργασίας, η παράσταση «Ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης και το φάσμα των φατριών», συνεχίζει μετά τον Μάιο την πορεία του, τώρα, από τις 13 Οκτωβρίου στον ομώνυμο θεατρικό χώρο. Τις ίδιες μέρες θα εκδοθεί από την «Αγρα» το βιβλίο του Μπουκάλα «Ο Πέτρος της Μάνης: Ενας διπλός μονόλογος».

Εχοντας «κοινωνήσει» στις πηγές, ο Παντελής Μπουκάλας μοιράζεται αφειδώς τον πλούτο που έχει αποκομίσει μέσω της έρευνάς του, που τον έχει… «πολιτογραφήσει» στον αιώνα της Επανάστασης: τέσσερις τόμοι για τα δημοτικά τραγούδια, ο μονόλογος «Το μάγουλο της Παναγίας: Αυτοβιογραφική εικασία του Γεωργίου Καραϊσκάκη», τα «Κείμενα Μνήμης» του Ιδρύματος της Βουλής για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, με απομνημονεύματα αγωνιστών του 1821, όλα είναι απότοκα αυτής του της ενασχόλησης. Σαν ποταμάκι που ρέει γάργαρο νερό ο λόγος του, σιγά σιγά μετατρέπεται σε χείμαρρο από τον ευφυή συνδυασμό της μυθοπλασίας, ιστορικών γνώσεων και ανέκδοτων πληροφοριών με τα οποία τον διανθίζει, για να μας παραδώσει σ’ αυτήν την περίπτωση ακόμη ένα γλαφυρό επεισόδιο για έναν άνθρωπο που η Ιστορία τον αναγόρευσε ήρωα του Αγώνα αλλά η ζωή, όπως το συνηθίζει, τον φιλοτέχνησε με πιο σύνθετες αποχρώσεις.

 Τι γνωρίζουμε για τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, στον οποίο ο Υψηλάντης είχε πει ότι «το όνομά σου αξίζει ολόκληρον στρατόν»;

Π.Μ: Διακόσια χρόνια μετά την Επανάσταση, ο Πέτρος Μαυρομιχάλης, ο οικείος μας Πετρόμπεης, παραμένει, αν όχι ένα σημείο αμφιλεγόμενο, πάντως ένα πρόσωπο του Αγώνα ευρύτερα γνωστό όχι μόνο για τη μεγάλη συμβολή του στα επαναστατικά χρόνια αλλά για την εμπλοκή της οικογένειάς του στη δολοφονία του Ιωάννη Καποδίστρια. Στις 9 Οκτωβρίου 1831, ο Γεώργιος και ο Κωνσταντίνος Μαυρομιχάλης, γιος και αδερφός, αντίστοιχα, του ηγέτη των Μανιατών, πυροβόλησαν και μαχαίρωσαν θανάσιμα τον κυβερνήτη στο Ναύπλιο, έξω από τον ναό του Αγίου Σπυρίδωνος.

 Σε ποια από τα ερωτήματα που γεννά η προσωπικότητά του απαντάτε στο έργο σας;

Π.Μ: Στο έργο χρησιμοποιώ εκτενώς αποσπάσματα από την εν πολλοίς άγνωστη ή έστω παραγνωρισμένη πολιτική διαθήκη του Πετρόμπεη: το 1842 αρρώστησε βαριά και με τον φόβο ότι θα πεθάνει, αφήνει ένα κείμενο που το θεωρούμε την πολιτική του διαθήκη. Συνήλθε, πέθανε μετά από έξι χρόνια και αυτό το κείμενο δεν το γνώριζε κανείς. Δημοσιεύτηκε 61 χρόνια μετά, το 1903, στην εφημερίδα της Τεργέστης «Νέα Ημέρα», όπου το έστειλε ένας εγγονός του που το βρήκε στα κατάλοιπα του παππού, για να παραδοθεί στην Ιστορία μακριά από την Ελλάδα…

Η διαθήκη αυτή απαντά στο ερώτημα αν ήξερε ο Πετρόμπεης για τη δολοφονία του Καποδίστρια, που τη διέπραξαν ένας γιος του και ένας αδερφός του. Τον αδερφό του, τον Κωνσταντίνο, τον έπιασαν και τον σκότωσαν επιτόπου, λιντσαρίστηκε και τον πέταξαν στη θάλασσα. Επλεε στα νερά του Ναυπλίου τρεις μέρες… Ο γιος, ο Γεώργιος, συνελήφθη, καταδικάστηκε σε θάνατο και σε αποκοπή της χειρός, γιατί ήταν προδότης. Τον εκτέλεσαν αλλά τελικά το χέρι δεν του το ’κοψαν. Και ο γιος άφησε επίσης μια διαθήκη την προηγουμένη της εκτέλεσής του, στην οποία δεν λέει τίποτα για τον φόνο. Ζητά να τον συγχωρήσουν αλλά δεν λέει για ποιο λόγο και εξορκίζει τρεις φορές τη γυναίκα του να μην παντρευτεί. Αυτή πάντως ξαναπαντρεύτηκε και μάλιστα δύο φορές.

Και τι μας αποκαλύπτει ο Πετρόμπεης στη διαθήκη του, ο οποίος ήταν έγκλειστος σε σπίτι του Ναυπλίου, με απόφαση του κυβερνήτη, όταν έγινε το φονικό;

Π.Μ:Ο Πετρόμπεης λέει ότι δεν το ήξερε, ότι έγινε χωρίς να πάρει αυτός την απόφαση. Και αν το ήξερε, δεν ξέρει τι θα έκανε, αν σαν χριστιανός θα συγχωρούσε τον άνθρωπο Καποδίστρια ή θα έκρινε τον πολιτικό άνδρα ανάξιο και καταδικαστέο. Κατά τη γνώμη μου δεν λέει ψέματα. Εχουν περάσει 11 χρόνια από το φονικό, το όνομα της οικογένειας έχει ξεπλυθεί, η ντροπή έχει ξεχαστεί και οι Μαυρομιχαλαίοι είναι επίλεκτα μέλη της αθηναϊκής κοινωνίας, έχουν αξιώματα. Δεν λέει ψέματα, είναι σαν να απολογείται στον Θεό και τους ανθρώπους. Ούτε μετά, αφότου συνήλθε, διόρθωσε τη διαθήκη, γεγονός που ενισχύει την υπόθεση ότι πιθανότατα λέει την αλήθεια.

 Πόσο αντιφατική είναι η ιστορία του… Σαν να αποτυπώνει τον αμφίσημο βίο πολλών αγωνιστών.

Π.Μ: Ανήκει στην ελίτ, την κοινωνική και την επαναστατική. Οι Μαυρομιχαλαίοι έδωσαν πάρα πολλά στον Αγώνα, 49 νεκρούς είχε η οικογένειά τους. Καμία άλλη οικογένεια δεν έδωσε αναλογικά τόσους νεκρούς στην Επανάσταση. Δύο γιοι του Πετρόμπεη έχυσαν το αίμα τους στον Αγώνα: Αρχές του 1822 σκοτώνεται το αστέρι της οικογένειας, ο γιος του Ηλίας στην Εύβοια, μετά το ηρωικό Βαλτέτσι. Λίγους μήνες αργότερα πέφτει ο σπουδαίος αδερφός του Κυριακούλης, στην Ηπειρο. Από το πρώτο έτος φεύγουν από τη Μάνη και ρίχνονται στο Αγώνα, δεν μπορείς να πεις λοιπόν ότι εξυπηρετούσαν τα δικά τους συμφέροντα. Ο ίδιος ο Πετρόμπεης βρέθηκε στην πρώτη πολιορκία του Μεσολογγίου κατά του Ομέρ. Τον βάζω να λέει «ένιωσα κάτι σπουδαίο όταν εγώ ένας Μοραΐτης πήγα να πολεμήσω στο Μεσολόγγι, ένιωσα ότι μετέχω σε κάτι καινούργιο που γεννιέται». Η Επανάσταση τους έκανε επαναστάτες… Αλλά με την επικράτηση του Καποδίστρια έχασαν και πάρα πολλά από τα προνόμιά τους. Η δολοφονία του μπορούμε να πούμε ότι αποτελεί τον τυπικό «γδικιωμό», όπως λένε στη Μάνη.

Ο μονόλογος του Καραϊσκάκη μού βγήκε πολύ πιο αυθόρμητα, ο «Πετρόμπεης» είναι κάτι τελείως διαφορετικό. Αυτό που απέφυγα να κάνω είναι ένα δικαστήριο, να βγάλω εγώ την κρίση που δεν την έχει βγάλει η Ιστορία. Συζητείται από παλιά αν υπήρχε συνωμοσία Γάλλων και Αγγλων, δεν επαρκούν όμως τα στοιχεία για να πούμε ότι ήταν ενεργούμενα…

 Αν υποτεθεί ότι το έργο είναι ένα είδος δημόσιας ιστορίας, μας συστήνετε και έναν ακόμη αγωνιστή, τον έτερο πρωταγωνιστή σας, τον Απόστολο Μαυρογένη, που τον έχουν χαρακτηρίσει «παππού όλων των Ελλήνων». Πώς μπαίνει στην ιστορία;

Π.Μ:Κάποια στιγμή ανακάλυψα τον Απόστολο Μαυρογένη, συγγενή της Μαντώς, ο οποίος το 1826 σπούδαζε γιατρός στην Ιταλία και με μια ομάδα εθελοντών έρχεται να πολεμήσει στον Αγώνα. Είναι μάλιστα ο πρώτος στρατιωτικός γιατρός της νέας χώρας, διορισμένος από τον Καποδίστρια. Γεννήθηκε το 1792 και πέθανε το 1906, σε ηλικία 114 ετών. Ευτυχώς, δύο χρόνια προτού πεθάνει, ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου του πήρε μια μεγάλη συνέντευξη που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Σκριπτ» και εκεί μαθαίνουμε πολλά για τη ζωή του και τις μάχες στις οποίες έλαβε μέρος. Πολέμησε ακόμα και το 1854, στην επανάσταση της Ηπείρου, όταν είχε περάσει τα εξήντα.

Ο άνθρωπος γίνεται αυτό που τον κάνει η Ιστορία

Εμφανίζω τον Μαυρογένη ως συνομιλητή του Πετρόμπεη και παραλήπτη των ενθυμημάτων του, τα οποία φυσικά είναι προϊόν της φαντασίας μου. Οι δυο τους είχαν πράγματι γνωριστεί, όταν ο γιατρός κλήθηκε να κουράρει τη σύζυγο του Πετρόμπεη, τη Φωτεινή, η οποία είχε χάσει τρεις γιους, δύο στην Επανάσταση και τον τρίτο που εκτελέστηκε για τον φόνο. Οταν σκοτώνεται ο Ηλίας, ο Πετρόμπεης λέει ότι «εγώ δεν γέννησα γιο μπακάλη, γέννησα γιο στρατιώτη, που σκοτώθηκε γιατί έκανε το χρέος του». Αλλά είναι στ’ αλήθεια τόσο εύκολο να ξεπεραστεί ο θάνατος ενός δικού σου ανθρώπου;

Κατά τη μυθοπλασία μου, όταν πεθαίνει ο Πετρόμπεης, ένας γιος του επισκέπτεται τον Απόστολο Μαυρογένη και του δίνει ένα δέμα που το είχε αφήσει ο πατέρας του με τη σημείωση «για τη φωτιά ή για το φως», δηλαδή ή να τα κάψεις ή να τα δημοσιεύσεις. Είναι τα ενθυμήματα και τα ντοκουμέντα, όπως η πολιτική διαθήκη του Πετρόμπεη, καθώς και οι επαναστατικές προκηρύξεις που έχει στείλει στις αυλές της Ευρώπης και στην Αμερικανική Συμπολιτεία ως αρχιστράτηγος της Μεσσηνιακής Γερουσίας, το 1825, με τις οποίες ζητούσε βοήθεια εν ονόματι των αρχαίων Ελλήνων…

Και η φράση «το φάσμα των φατριών» στον τίτλο του κειμένου σας πού παραπέμπει; Ακούγεται τόσο γνώριμη 200 χρόνια μετά…

Π.Μ: Είναι από την πολιτική διαθήκη του Πετρόμπεη: «Μακράν από σε, φιλτάτη πατρίς, το φάσμα των φατριών· έχεις δείγματ’ αναρίθμητα εις πόσα εκινδύνευσες να υποπέσῃς από τας επαράτους φατρίας».

Τι μας διδάσκει η Ιστορία και κατά πόσο κάναμε ένα βήμα αυτογνωσίας και αναστοχασμού της με αφορμή τον εορτασμό από τα 200 χρόνια της Επανάστασης;

Π.Μ: Φοβάμαι ότι γνωρίζουμε λίγα, και τα 200 χρόνια, έτσι όπως γιορτάστηκαν, δεν βοήθησαν. Υπήρξαν εκδόσεις και σπουδαίες εκθέσεις, αλλά δεν υπήρξε μεγάλη προσέλευση, λόγω και της πανδημίας.

Αυτογνωσία την άλλη φορά; Συσχετίζοντας τις ιστορικές σας γνώσεις με το σήμερα καταλήγετε σε κάποια συμπεράσματα;

Π.Μ: Η κληρονομούμενη εξουσία, τα τζάκια, η οικογενειοκρατία, ο φατριασμός, το πελατειακό κράτος υπάρχουν από συστάσεως του ελληνικού κράτους. Αλλά και όλα τα υπόλοιπα: υπάρχουν οι ακραίες συμπεριφορές και τάσεις μέσα σε ένα και το αυτό άτομο, από την απέραντη προσφορά και αυτοθυσία στην απέραντη ιδιοτέλεια. Ο άνθρωπος γίνεται αυτό που τον κάνει η Ιστορία. Οταν βράζει, τον κάνει ήρωα. Κι όταν παγώνει η Ιστορία, σαν να παγώνουν και τα αισθήματά του. Η Επανάσταση μας κληροδότησε πολλούς λόγους για να είμαστε υπερήφανοι αλλά και αρκετούς για να είμαστε στενοχωρημένοι. Και γι’ αυτό καλό είναι να πάψουμε να την εξετάζουμε αναζητώντας αν κάποιος ήταν προδότης ή ήρωας…

Δυστυχώς ούτε και με την εμβληματική επέτειο καταφέραμε να μικρύνουμε το χάσμα ανάμεσα στην επιστημονική και τη δημόσια ιστορία και μείναμε να καταναλώνουμε την εξιδανικευτική, μυθόπληκτη ιστορία που κατασκευάζουν τα ΜΜΕ, η Εκκλησία, το διαδίκτυο.

Για το χάσμα που δεν μειώθηκε, μια εξήγηση είναι η πανδημία. Η άλλη εξήγηση είναι πως όταν θίγονται τα ιερά και τα όσια, μας πιάνει ηθική ανατριχίλα και δεν δίνουμε το δικαίωμα λόγου στον άλλο. Δεν θέλουμε να ακούσουμε για την άλωση της Τριπολιτσάς, σου λένε αυτά τα ισχυρίζεται και ο Ερντογάν. Κι ας υπάρχουν ιστορικές εξηγήσεις, αφού ξέρουμε ότι διαφορετικά μοιράζονταν τα λάφυρα όταν μια πόλη απελευθερωνόταν με γιουρούσι ή έπειτα από συμφωνία. Το πλιατσικολόγημα λειτουργούσε σαν ανταμοιβή των αντρών και των οικογενειών όσων έπεφταν στη μάχη… Μόνο ο Καραϊσκάκης και ο Νικηταράς δεν έπαιρναν λάφυρα, όπως λένε οι ιστορικοί…

Ο «Πετρόμπεης» δεν είναι ούτε διάβημα απομυθοποίησης ούτε διάβημα αποκατάστασης. Είναι η αναψηλάφηση ενός απίστευτου θαύματος, της Επανάστασης, και της βαθιά τραυματικής συνέχειάς της. Η εθνική μας αυτογνωσία είναι ένα αέναο ζητούμενο.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.