Οι ψυχικες επιπτωσεις της πανδημιας στο παρον και το μελλον μας

«Έχει πολύ ενδιαφέρον το πέρασμα από τα κλασικά εκπαιδευτικά και θεραπευτικά πλαίσια στα διαδικτυακά»

Τον κ. Κλήμη Ναυρίδη φιλοξένησε στα ερτζιανά του «Ράδιο Παρατηρητής 94fm» και του Beton 7 Art Radio ο καθηγητής κ. Χαράλαμπος Πουλόπουλος στο πλαίσιο της εκπομπής του «Μαθήματα Αναπνοής». Ο κ. Κλήμης Ναυρίδης είναι ψυχαναλυτής, ψυχοθεραπευτής και Ομότιμος Καθηγητής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Στη συνέντευξη που ακολουθεί αναλύει τις ανθρώπινες σχέσεις την εποχή του εγκλεισμού, τις επιπτώσεις της πανδημίας σε όλες τις ηλικιακές ομάδες και τις ψυχικές και κοινωνικές αλλαγές που θα επιφέρει στο μέλλον. 

Ο λόγος όμως στον ίδιο…

Χ.Π.: Ποιες είναι οι επιπτώσεις του Covid-19;

Κ.Ν.: Αρχικά, είναι οι προφανείς επιπτώσεις που έχουν να κάνουν με την υγεία και  είναι θανάσιμες. Υπάρχουν και οι λιγότερο προφανείς τις οποίες βιώνουμε όλοι, δηλαδή οι ψυχικές και οι ψυχοκοινωνικές. Ο κορωνοϊός συνιστά μία πολύ βίαιη επίθεση στους δεσμούς, τους ψυχικούς, διϋποκειμενικούς και κοινωνικούς. Δηλαδή αυτό που θα λέγαμε, στην επικοινωνία, στην ψυχική υγεία και στην ικανότητα να σκεφτόμαστε ή να επιβιώνουμε ψυχικά.

«Όλοι βιώνουμε εξαιρετικά δυσάρεστα την κατάσταση του υποχρεωτικού εγκλεισμού και για κάποιες ηλικιακές ομάδες είναι ιδιαίτερα κρίσιμη. Για παράδειγμα, για τα νήπια είναι μία κρίσιμη περίοδος αυτή του πρώτου αποχωρισμού από τον μπαμπά και τη μαμά, η πρώτη συνάντηση με άλλα παιδιά, και αυτά τα χάνουν όσο παρατείνεται η κατάσταση. Αντίστοιχα, τα παιδιά του νηπιαγωγείου και του δημοτικού είναι σημαντικό να ζήσουν τις πρώτες σχέσεις στο σχολείο με φίλους και δασκάλους. Οι επιπτώσεις είναι ανεξιχνίαστες στην ανάπτυξη τους. Για τους έφηβους, επίσης, είναι σημαντική αυτή η περίοδος, καθώς δημιουργούν ταυτοτικά αντερείσματα και είναι πολύ δύσκολο το γεγονός ότι δεν μπορούνε να πάνε σχολείο. Οι ηλικιωμένοι και οι υπερήλικες άνθρωποι που δεν διαθέτουν επαρκώς διευρυμένα και ανθεκτικά κοινωνικά δίκτυα υποστήριξης βουλιάζουν στη μοναξιά».

Χ.Π.: Ποιο είναι το συναίσθημα που κυριαρχεί σε αυτήν την περίοδο;

Κ.Ν.: Το βασικό συναίσθημα είναι ο φόβος του θανάτου. Κυρίως σε ό,τι αφορά αυτήν την επίθεση εναντίον του δεσμού είναι ο φόβος του άλλου, ως ξένου και ανοίκειου. Ο άλλος γίνεται επικίνδυνος και εμείς εν δυνάμει επικίνδυνοι. Ο ένας μπορεί να κολλήσει τον άλλον. Ο φόβος έχει μία αντικειμενική βάση, αλλά και υποκειμενική. Δεν φοβόμαστε όλοι το ίδιο και τους ίδιους. Ο φόβος του άλλου δεν προκύπτει για πρώτη φορά με αφορμή τον κορωνοϊό, αλλά υπάρχει ενδόμυχα σε όλους μας. Σε κάποιους από εμάς με σοβαρά ψυχολογικά προβλήματα αυτός ο φόβος μπορεί να είναι μεγάλος. Αυτό γινόταν και πριν τον κορωνοϊό, αλλά τώρα εντείνεται ακόμα περισσότερο.

Χ.Π.: Οι επιπτώσεις της πανδημίας και των περιοριστικών μέτρων είναι ίδιες για τους ενήλικες, τους ηλικιωμένους και τα παιδιά;

Κ.Ν.: Όλοι βιώνουμε εξαιρετικά δυσάρεστα την κατάσταση του υποχρεωτικού εγκλεισμού και των περιοριστικών μέτρων, ωστόσο για κάποιες ηλικιακές ομάδες είναι ιδιαίτερα κρίσιμη. Για παράδειγμα, για τα νήπια είναι μία κρίσιμη περίοδος αυτή του πρώτου αποχωρισμού από τον μπαμπά και τη μαμά, η πρώτη συνάντηση με άλλα παιδιά, και αυτά τα χάνουν όσο παρατείνεται η κατάσταση. Αντίστοιχα, τα παιδιά του νηπιαγωγείου και του δημοτικού είναι σημαντικό να ζήσουν τις πρώτες σχέσεις στο σχολείο με φίλους και δασκάλους. Οι επιπτώσεις είναι ανεξιχνίαστες στην ανάπτυξη τους. Για τους έφηβους, επίσης, είναι σημαντική αυτή η περίοδος, καθώς δημιουργούν ταυτοτικά αντερείσματα και είναι πολύ δύσκολο το γεγονός ότι δεν μπορούνε να πάνε σχολείο. Οι ηλικιωμένοι και οι υπερήλικες άνθρωποι που δεν διαθέτουν επαρκώς διευρυμένα και ανθεκτικά κοινωνικά δίκτυα υποστήριξης βουλιάζουν στη μοναξιά.

«Ο χρόνος δεν έχει την ίδια έννοια για όλες τις ηλικίες»

Χ.Π.: Θεωρείτε πως η κατάσταση του εγκλεισμού θα έχει επιπτώσεις στο μέλλον στα παιδιά ή θα ξεχαστεί;

Κ.Ν.: Ο χρόνος δεν έχει την ίδια έννοια για όλες της ηλικίες. Για τα παιδιά 3-4 ετών, ιδιαίτερα σε αυτήν την ηλικία, ο ένας χρόνος είναι πολύ διαφορετικός από ό,τι για έναν άνθρωπο 40 ετών. Είναι μία περίοδος ουσιαστικής σημασίας για την κοινωνικοποίηση τους. Μεγαλώνουν σε μία κρίσιμη περίοδο και μαθαίνουν πως οι άνθρωποι δεν χαιρετιούνται, δεν αγγίζονται και φοράνε μάσκες. Αυτό αναπόφευκτα εγγράφεται στο πολιτισμικό τους DNA, γιατί είναι μία πολύ ιδιαίτερη ηλικία για αυτά τα παιδιά.

Χ.Π.: Για τους ηλικιωμένους τι σημαίνει αυτή η περίοδος;

Κ.Ν.: Είναι μία περίοδος μεγάλης οδύνης και μοναξιάς. Αυτός ο εγκλεισμός με την περιρρέουσα κοινωνική φοβία και την απομόνωση τους δημιουργεί ένα στρες, εκλύει την καταθλιπτικότητα και είναι εξαιρετικά επώδυνη συνθήκη γι’ αυτούς τους ανθρώπους.

Χ.Π.: Για αυτούς που έχουν πιο σοβαρά προβλήματα υγείας, τι σημαίνει αυτή η κατάσταση;

Κ.Ν.: Εδώ συμβαίνει το εξής παράδοξο. Έχω την τύχη να κάνω εποπτεία σε ψυχιατρικές δομές, θεραπείας και αποκατάστασης, το παράδοξο που παρατηρούμε είναι πως άνθρωποι σοβαρά άρρωστοι ψυχικά στο φάσμα της ψύχωσης παρουσιάζουν μεγαλύτερη προσαρμοστικότητα σε αυτήν την ασυνήθιστη κατάσταση. Στις δομές αυτές, εκεί που συναντιούνται με το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό φαίνεται πως αντιμετωπίζουν την κατάσταση με μεγαλύτερη εξοικείωση από τους θεραπευτές τους. Γενικά είναι μία κατάσταση διαταρακτική, εξαιρετικά στρεσογόνος και ένας παράγοντας έκλυσης και πρόκλησης κατάθλιψης, κάτι που έχει καταγραφεί ερευνητικά, καθώς έχουμε αύξηση στα ποσοστά κατάθλιψης.

«Έχει καταγραφεί μία αύξηση στα διαζύγια»

Χ.Π.: Αυτή η δύσκολη κατάσταση πως επηρεάζει τα ζευγάρια και τις οικογένειες;

Κ.Ν.: Είναι μία κατάσταση που παραδόξως, ενώ μας απομακρύνει σε κάποιες στιγμές της ζωής μας, μας φέρνει και πιο κοντά. Αυτό έχει και τις ευχάριστες στιγμές, καθώς περνάμε περισσότερο χρόνο με τους δικούς μας κάτω από την ίδια στέγη. Όμως, μπορεί να φέρει και προβλήματα με ακραίες καταλήξεις. Έχει καταγραφεί μία αύξηση στα διαζύγια. Επίσης έχουν καταγραφεί προβλήματα σε οικογένειες που ούτως ή άλλως είχαν παθογένεια στο παρελθόν και παρουσιάζουν αυξημένη ενδοοικογενειακή βία αυτήν την περίοδο για τους ίδιους λόγους, δηλαδή γιατί δεν αντέχει ο ένας τον άλλον. Και στο παρελθόν είχαμε μεγάλες ανατροπές σε επίπεδο κοινωνικής επικοινωνίας, για παράδειγμα την δεκαετία του 80΄ με την «καταιγίδα» του AIDS και τους παράλογους λόγω άγνοιας φόβους που προκάλεσε, υπήρξε μία ανάσχεση στην σεξουαλική απελευθέρωση. Στη δεκαετία του 90΄ είχαμε τις «τρελές αγελάδες» που είχε ως αποτέλεσμα την αλλαγή των διατροφικών συνηθειών μας. Το ίδιο θα συμβεί με τον εγκλεισμό λόγω covid.

«Θα περιοριστεί η αυθορμησία του αγγίγματος, του πλησιάσματος και της εύκολης συναναστροφής»

Χ.Π.: Εννοείτε δηλαδή πως μετά την περίοδο του covid οι άνθρωποι θα είναι πιο μοναχικοί, πιο φοβισμένοι;

Κ.Ν.: Θα έχει περιοριστεί η αυθορμησία του αγγίγματος, του πλησιάσματος και της εύκολης συναναστροφής. Επίσης, καταγράφεται ως δυνατότητα η επαναφορά της μάσκας και του εγκλεισμού κάθε φορά που θα έχουμε κάτι αντίστοιχο. Αυτό που συμβαίνει τώρα είναι κάτι τρομερό. Δεν είναι η πρώτη πανδημία. Είχαμε και στο παρελθόν πανδημίες, όπως η ισπανική γρίπη το 1918. Εκεί ωστόσο δεν υπήρξε εγκλεισμός, παρότι πάρθηκαν εκτεταμένα μέτρα προφύλαξης.

«Έχω την τύχη να κάνω εποπτεία σε ψυχιατρικές δομές, θεραπευτικές και αποκαταστασιακές, το παράδοξο που παρατηρούμε είναι πως άνθρωποι σοβαρά άρρωστοι ψυχικά στο φάσμα της ψύχωσης παρουσιάζουν μεγαλύτερη προσαρμοστικότητα σε αυτήν την ασυνήθιστη κατάσταση. Στις δομές αυτές, εκεί που συναντιούνται με το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό φαίνεται πως αντιμετωπίζουν την κατάσταση με μεγαλύτερη εξοικείωση από τους θεραπευτές τους».

Χ.Π.: Σε αυτήν την περίοδο του εγκλεισμού υπάρχει άλλος τρόπος επικοινωνίας των ανθρώπων;

Κ.Ν.: Εδώ έχουμε μία ενδιαφέρουσα συνάντηση της τεχνολογικής ανάπτυξης και της κατάστασης της δημόσιας υγείας και των αναγκών που αυτή δημιουργεί στις κοινωνίες. Η ανάπτυξη των τεχνολογιών επικοινωνίας με τα κινητά, τις διάφορες διαδικτυακές πλατφόρμες, βοηθά ώστε να γίνονται κάποια πράγματα που διαφορετικά δεν θα μπορούσαν να έχουν γίνει. Έχει πολύ ενδιαφέρον το πέρασμα από τα κλασικά εκπαιδευτικά και θεραπευτικά πλαίσια στα διαδικτυακά, τα οποία συνιστούν μία αναπλαισίωση της επικοινωνίας που αλλάζει σε μεγάλο βαθμό τα δεδομένα. Είναι διαφορετικό να κάθεται ο μαθητής στην τάξη με το δάσκαλο του και διαφορετικά να βλέπουν τα παιδιά στο δωμάτιο τους μία οθόνη. Παρά τις όποιες δυσκολίες και ανατροπές έχει κι ένα καλό, πως κρατά τους ανθρώπους μαζί, έστω σε αυτό το φαντασιακό περίβλημα, για κάποιο διάστημα. Δημιουργείται, έτσι, μια ψευδαίσθηση μοιράσματος εκεί που θα υπήρχε η απουσία.

«Όταν συναντηθούμε δια ζώσης θα υπάρχει πάντα το κοντινό παρελθόν της διαδικτυακής μας επικοινωνίας»

Χ.Π.: Αν είχαμε να επιλέξουμε τη διαδικτυακή σχέση από τη μη-σχέση, τι θα επιλέγαμε; Σε όλες τις πτυχές της καθημερινότητας αναφέρομαι…

Κ.Ν.:  Αναμφίβολα είναι σημαντικό το μέσο που διαθέτουμε, αλλά μην ξεχνάμε πως το μέσο και το μετά-μέσο, η ίδια τεχνολογία, υπερκαθορίζει σε πάρα πολύ σημαντικό βαθμό αυτό που συμβαίνει. Ξαφνικά εκεί που μιλάμε εμείς οι δύο μέσω διαδικτύου χάνεται η εικόνα ή μετατοπίζεται, γιατί αυτό το κανονίζει το σύστημα. Συμβαίνουν διάφορα πράγματα που ξεφεύγουν από τον έλεγχο των πρωταγωνιστών και μεταφέρονται στην εξουσία του ίδιου του μέσου.

Χ.Π.: Αυτό δεν ισχύει και με το τηλέφωνο;

Κ.Ν.: Ασφαλώς, δεν το καταγγέλλω ως κάτι κακό αλλά το σημειώνω ως μία καινούργια κατάσταση που θα επιδράσει ανατρεπτικά σε αυτό που θα ακολουθήσει. Όταν συναντηθούμε δια ζώσης θα υπάρχει πάντα το κοντινό παρελθόν της διαδικτυακής μας επικοινωνίας. Καταγράφεται στην ιστορία της ομάδας ή της εκπαίδευσης. Δεν είναι μία παρένθεση στη ροή της εκπαιδευτικής διαδικασίας, είναι μία τομή σε αυτήν την διαδικασία. Κάτι θα μείνει και δεν ξέρουμε αν θα είναι κακό, καλό ή ευεργετικό.

«Υπάρχουν ταξικές διαφορές στα περιοριστικά μέτρα για τον Covid»

Χ.Π.: Τα περιοριστικά μέτρα για τον Covid είναι ταξικά ίδια, ταξικά για όλους;

Κ.Ν.: Υπάρχουν ταξικές διαφορές, καθώς δεν εκτιθέμεθα το ίδιο στους παράγοντες κινδύνου. Υπάρχουν άνθρωποι που είναι υποχρεωμένοι να μετακινούνται με τα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς και δεν έχουν την ίδια προφύλαξη με αυτούς που μπορούν να κυκλοφορούν με τα αυτοκίνητα τους. Άνθρωποι έχουν χάσει τη δουλειά τους, άνθρωποι στο φάσμα της οικονομικής καταστροφής κι αυτοί είναι περισσότερο εκτεθειμένοι στο στρες και στους παράγοντες που προκαλούν κατάθλιψη.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.