Ο Διαφωτισμος συνεχιζει να χαριζει τα «φωτα» του στην Ευρωπη
Προσκεκλημένος του Τμήματος Ελληνικής Φιλολογίας βρέθηκε στην πόλη μας προκειμένου να παραχωρήσει δύο διαλέξεις στους μεταπτυχιακούς φοιτητές του τμήματος, ο καθηγητής του πανεπιστημίου του Μονπελιέ κ. Franck Salaün. Η θεματική των δύο διαλέξεων του κ. Salaün είχε να κάνει με τον Διαφωτισμό, της περιόδου δηλαδή εκείνης που κόμισε «νέες ιδέες» στον κοινωνικό βίο της Ευρώπης και όλου του κόσμου, προέταξε τον ορθολογισμό, την πίστη στην πρόοδο και την αξία των ατομικών ελευθεριών, οδήγησε στη γαλλική επανάσταση, και ακόμα και σήμερα μας δίνει τα φώτα της, υπενθυμίζοντάς μας πως οι αρχές και το «πνεύμα» του Διαφωτισμού είναι διαρκή αιτούμενα και όχι κατακτήσεις.
Η επικαιρότητα των αιτημάτων του Διαφωτισμού άλλωστε αποδείχθηκε και από την κατάμεστη αίθουσα και τις δύο μέρες των διαλέξεων όχι μόνο από φοιτητές αλλά και πολίτες της Κομοτηνής. Στο περιθώριο αυτών των διαλέξεων, με τη συνεργασία της προσκαλούσας καθηγήτριας κ.Βασιλικής Κοντογιάννη, είχαμε κι εμείς την ευκαιρία, στο «ράδιο Παρατηρητής», να συνομιλήσουμε με τον κ. Salaün, για την περίοδο του Διαφωτισμού, την αξία της «Εγκυκλοπαίδειας» και τον Ντιντερό τον δημιουργό της, διερευνώντας ποια από τα τότε αιτήματα έχουν αξία χρήσης και στις μέρες μας.
Κυρίως είχαμε όμως την ευκαιρία, συνομιλώντας μαζί του, να αποσαφηνίσουμε την αξία της αγωνιστικής και διαλεκτικής σκέψης, όπως προκύπτει από τη μελέτη της «Εγκυκλοπαίδειας», βασικό αίτημα σήμερα όταν έχει πλέον καταστεί σαφές, και μέσω διανοητών όπως ο Σαρλ Μοράς και όχι μόνον, που αντιμάχονταν την αξία του Διαφωτισμού, ότι δεν μπορούμε «να κατατάξουμε όλα τα φαινόμενα σε μια μόνη διεθνή κίνηση», θεωρώντας τον Διαφωτισμό, «ένα φαινόμενο του 18ου αιώνα ως τον μόνο απαρέγκλιτο και αναπόφευκτο δρόμο», υπερασπιζόμενοι πλέον γενικές αρχές και αξίες, βασικά δικαιώματα πέρα από αυθεντίες, εξουσίες και ιδεολογικούς μονοδρόμους.
Καθηγητής Franck Salaün όμως…
«Χρειάζεται να δείχνουμε τις συνδέσεις ανάμεσα στους διαφορετικούς τομείς της γνώσης»
ΠτΘ: κ. Salan οι τίτλοι των εισηγήσεών σας από μόνοι τους είναι πολύ ενδιαφέροντες. Γιατί υπάρχει ανάγκη για εγκώμιο της «Εγκυκλοπαίδειας» σήμερα;
F.S.: Διότι το θεωρητικό υπόβαθρο, οι αρχές που χαρακτήριζαν την «Εγκυκλοπαίδεια» εκείνης της εποχής, επέτασσαν να δείχνουμε τους δεσμούς ανάμεσα στους τομείς της γνώσης. Στις μέρες μας υπάρχουν εγκυκλοπαίδειες βέβαια, αλλά με λιγότερες απαιτήσεις και σαφώς δυσκολεύονται να καταλάβουν ότι χρειάζεται να δείχνουμε τις συνδέσεις ανάμεσα στους διαφορετικούς τομείς της γνώσης. Αυτό οι Εγκυκλοπαιδιστές το ήξεραν. Γι’ αυτό και ο γενικός τίτλος της «Εγκυκλοπαίδειας» είναι «Εγκυκλοπαίδεια ή Λεξικό αλφαβητικά ταξινομημένο των επιστημών, των τεχνών και των επαγγελμάτων για μια κοινωνία ανθρώπων των γραμμάτων». Αυτό που ήταν καινούργιο για την εποχή, ήταν να μιλήσει κανείς για τα επαγγέλματα, που ως τότε δεν είχαν πραγματικό κύρος, όπως και για τα άλλα, τα πιο θεωρητικά αντικείμενα, που είχαν περισσότερο κύρος.
«Η “Εγκυκλοπαίδεια” είναι ένα μαχητικό βιβλίο και σήμερα έχουμε ακόμη ανάγκη αυτό το μήνυμα»
ΠτΘ: Όπως γνωρίζουμε από τα γυμνασιακά ακόμα χρόνια η «Εγκυκλοπαίδεια» γράφεται από τον Ντιντερό με τη βοήθεια μιας ομάδας Γάλλων όπως ο Ντ’ Αλαμπέρ. Όπως επισημαίνει ο τίτλος της, γράφεται για μια κοινωνία των ανθρώπων των γραμμάτων. Δηλαδή των ανθρώπων που σκέφτονται; Αυτό θέλουν να καταφέρουν οι Εγκυκλοπαιδιστές;
F.S.: Η έκφραση «άνθρωποι των γραμμάτων», περιλαμβάνει του σοφούς, τους φιλολόγους, είναι μια ευρεία έννοια. Ο Ντιντερό είναι μάλλον της φιλολογίας, της λογοτεχνίας, ο Ντ’ Αλαμπέρ είναι γεωμέτρης, δηλαδή είναι των θετικών επιστημών. Για να γραφτεί η «Εγκυκλοπαίδεια» συγκέντρωσαν ειδικούς, περισσότερους από διακόσιους, με βάση τα θέματα. Η «Εγκυκλοπαίδεια» έχει ακόμη και εικονογραφήσεις. Έστειλαν σχεδιαστές στα εργαστήρια για να σχεδιάσουν τις μηχανές. Το αποτέλεσμα για την εποχή, ήταν εξαιρετικό και πρωτοποριακό.
«Αυτό που μένει από την “Εγκυκλοπαίδεια” είναι η απόδειξη της σημασίας που έχει ο διάλογος, η διαμάχη»
ΠτΘ: Μαθαίνουμε ότι βασική συνεισφορά της «Εγκυκλοπαίδειας» ήταν η διάδοση της γνώσης σε ευρέα στρώματα. Αυτό ισχύει;
F.S.: Η «Εγκυκλοπαίδεια» συγκεντρώνει τις γνώσεις εκείνης της εποχής. Βέβαια μια εγκυκλοπαίδεια είναι πάντα καθυστερημένη σε σχέση με τις πραγματικές γνώσεις. Οι γνώσεις προχωράνε πιο γρήγορα. Η ιδέα ήταν να διαδίδουμε τις γνώσεις περισσότερο ευρύτερα από ό,τι πριν. Ξέρουμε ότι εκείνη την εποχή η «Εγκυκλοπαίδεια» ήταν ένα έργο που πουλήθηκε πάρα πολύ. Εκτιμάμε ότι από την αρχή, από την ώρα που άρχισε να δημοσιεύεται η «Εγκυκλοπαίδεια» ως τη γαλλική επανάσταση, περίπου 24.000 σειρές πουλήθηκαν σε διαφορετικές εκδόσεις. Βέβαια οι γνώσεις που υπήρχαν στην «Εγκυκλοπαίδεια», σήμερα έχουν ξεπεραστεί. Όμως, από τη μια εμείς μπορούμε να μάθουμε, μέσα από την «Εγκυκλοπαίδεια», τι είχαν στη διάθεσή τους οι άνθρωποι του 18ου αιώνα, ως προς τις γνώσεις, και από την άλλη υπάρχουν και πράγματα που δεν έχουν ξεπεραστεί, όπως η ίδια η αρχή της «Εγκυκλοπαίδειας», της σύνδεσης δηλαδή των επιστημών και των γνώσεων. Σήμερα η ίδια αρχή είναι βασική και για τα πανεπιστήμιά μας και τους «σοφούς».
Κατά δεύτερο λόγο, ένα επιστημονικό βιβλίο, όπως γνωρίζουμε σήμερα, πρέπει να είναι αντικειμενικό. Η «Εγκυκλοπαίδεια» του 18ου αιώνα, είχε ως ελάττωμα ότι δεν ήταν πάντα πολύ αντικειμενική. Στις μέρες μας, αυτό το τότε ελάττωμα έχει γίνει προτέρημα, γιατί είναι ένα βιβλίο που αγωνίζεται. Η «Εγκυκλοπαίδεια» είναι ένα μαχητικό βιβλίο και σήμερα έχουμε ακόμη ανάγκη αυτό το μήνυμα.
«Κάνουμε λάθος όταν λέμε ότι η “Εγκυκλοπαίδεια” διαδίδει την ιδεολογία του Διαφωτισμού»
Οι «σοφοί», αυτοί που ξέρουν πολλά πράγματα, οι επιστήμονες ή οι πανεπιστημιακοί, στις μέρες μας, χρειάζεται να αναρωτηθούν σε τι χρησιμεύουν οι γνώσεις τους. Οι συνεργάτες της «Εγκυκλοπαίδειας», δεν ήταν όλοι σύμφωνοι μεταξύ τους. Δεν υπάρχει μια ιδεολογία της «Εγκυκλοπαίδειας». Άλλοι είναι χριστιανοί, άλλοι είναι άθεοι, μερικοί είναι δημοκρατικοί, οι περισσότεροι όμως είναι υπέρ της μοναρχίας. Έχουν δηλαδή μεγάλες διαφορές μεταξύ τους. Γι’ αυτό κάνουμε λάθος όταν λέμε ότι η «Εγκυκλοπαίδεια» διαδίδει την ιδεολογία του Διαφωτισμού. Αυτό που μένει από την «Εγκυκλοπαίδεια» είναι η απόδειξη της σημασίας που έχει ο διάλογος, η διαμάχη. Στην εποχή μας λοιπόν, ως αποτέλεσμα, όταν κοιτάμε την ιστορία της «Εγκυκλοπαίδειας», ανακαλύπτουμε ότι είναι μια απολογία της ελευθερίας της σκέψης. Η «Εγκυκλοπαίδεια» μας θυμίζει ότι πρέπει να αγωνιζόμαστε για να κρατήσουμε την ελεύθερη σκέψη.
ΠτΘ: Έχουμε την αίσθηση ότι εκείνο που καταδιώκεται σήμερα είναι η λογική. Ακόμα και στην Ευρώπη. Εσείς έχετε αυτή την αίσθηση; Και αν ναι έχετε απαντήσει ποιοι είναι αυτοί που καταδιώκουν τον ορθό λόγο σήμερα στην Ευρώπη;
F.S.: Συμφωνώ. Το ζήτημα είναι σύνθετο και υπάρχουν πολλές απαντήσεις. Η πρώτη άποψη ισχυρίζεται ότι ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, ήταν η συνέπεια μιας πολύ μεγάλης πίστης στον ορθό λόγο και στην πρόοδο. Για αυτή την πίστη ισχυρίστηκαν μερικοί πως φταίει ο διαφωτισμός αλλά αυτή η διαπίστωση είμαι μια υπεραπλούστευση. Και στην «Εγκυκλοπαίδεια» άλλωστε δεν υπήρχε μια θεωρία αλλά μια συζήτηση. Αυτή η κατηγορία λοιπόν δεν είναι θεμελιωμένη.
«Ο συγγραφέας Σαρλ Μοράς παρουσιάζει τον Ρουσσώ και τους διαφωτιστές σαν την αιτία της ηθικής αποδυνάμωσης της Γαλλίας αλλά και της δύσης»
Δεύτερη όψη. Υπάρχει στη Γαλλία αλλά και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες μια πολύ ισχυρή παράδοση, τα ρεύματα της άκρας δεξιάς ή ακόμα και ρεύματα της παραδοσιακής σκέψης που έτειναν να θεωρούν ότι η γαλλική επανάσταση και πριν από αυτή ο διαφωτισμός, είχαν υπερβολικά επιτεθεί στην παραδοσιακή εξουσία και οδήγησαν στην κατάρρευση της παλιάς τάξης πραγμάτων. Διατείνονται λοιπόν πως θα έπρεπε να επιστρέψουμε στην εποχή πριν από το διαφωτισμό και πρέπει να φυλαγόμαστε από ανθρώπους που είναι υπερβολικά ελεύθεροι, ως προς τη σκέψη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της όψης στη Γαλλία είναι ο συγγραφέας Σαρλ Μοράς που παρουσιάζει τον Ρουσσώ και όλη την ομάδα των φιλοσόφων του διαφωτισμού, σαν την αιτία, της ηθικής αποδυνάμωσης της Γαλλίας, αλλά και της δύσης, γενικά. Ο Μοράς λέει ότι το λάθος, το βασικό πρόβλημα, είναι ότι υποστηρίχθηκε ότι οι άνθρωποι είναι ίσοι. Το βασικό πρόβλημα κατά τον Μοράς είναι η ισότητα.
«Θεωρούμε ότι ο διαφωτισμός δεν είναι ένα φαινόμενο του 18ου αιώνα, αλλά μια μακρά εξέλιξη προς τη δημοκρατία• ωραία είναι αυτή η ιδέα αλλά εγκυμονεί ένα πρόβλημα»
Τρίτη όψη, κατά τη γνώμη μου. Υπάρχει ένα πρόβλημα στη γραφή της ιστορίας. Σήμερα, θέλουμε να κατατάξουμε απολύτως όλα τα φαινόμενα σε μια μόνη διεθνή κίνηση. Έτσι θεωρούμε ότι ο διαφωτισμός δεν είναι ένα φαινόμενο του 18ου αιώνα, αλλά μια μακρά εξέλιξη προς τη δημοκρατία. Ωραία είναι αυτή η ιδέα, γοητευτική, αλλά θέτει ένα πρόβλημα. Μας δίνει την εντύπωση ότι η εξέλιξη αυτή, ο δρόμος αυτός, ήταν απαρέγκλιτος, αναπόφευκτος και απόλυτα φυσικός. Κατά παράδοξο τρόπο όμως αυτή η διαπίστωση δίνει «όπλα» σε όσους λένε ότι αυτή η διεθνής κίνηση είναι μια κίνηση καταστροφική, καθώς ισχυρίζονται ότι υπάρχει κι άλλος δρόμος. Ο δρόμος της αυθεντίας της εξουσίας. Κατά την άποψή μου λοιπόν είναι ενδιαφέρον να δεχθούμε ότι υπάρχουν ιστορικές στιγμές, με ειδικές συνθήκες, που μπορούν κάτι να μας μάθουν. Όπως το περίφημο θαύμα της Ελλάδας έτσι όπως αναβίωσε και επηρέασε τον 18ο αιώνα.
ΠτΘ: Το έργο των Εγκυκλοπαιδιστών, των θεωρητικών του διαφωτισμού, το διαβάζουν λοιπόν πολλοί και με διαφορετικό τρόπο στη σύγχρονη Γαλλία. Εξ ου και η Γαλλία των Φώτων μπορεί να συμψηφίζεται και με τη Μαρί Λεπέν…
F.S.: Σήμερα οι πηγές της πληροφόρησης είναι πολλές. Οι πληροφορίες όμως που λαμβάνουμε από το σχολείο, το κράτος, τις θρησκείες, είναι συχνά αντιφατικές και ασαφείς. Αυτή η κατάσταση δεν διευκολύνει τα πράγματα, ειδικά σε περιόδους συγκρούσεων που όλοι έχουμε ανάγκη να έχουμε σημεία αναφοράς.
Κάποτε κατηγόρησαν τον Διαφωτισμό ότι είχε ως συνέπεια την αποικιοκρατία ή ότι υποστήριξε υπερβολικά τον ορθολογισμό. Αυτές οι διαπιστώσεις δεν αντιστοιχούν στην πραγματικότητα, είναι υπεραπλουστευμένες. Για πολλά χρόνια είδαμε ακόμα και ρεύματα στις ανθρωπιστικές επιστήμες, όπως ο κουλτουραλισμός και οι γυναικείες σπουδές να αναπτύσσονται με την αυταπάτη ότι για να αναγνωρίσουμε τις διαφορές χρειαζόμασταν να απομακρυνθούμε από το μοντέλο του διαφωτισμού. Σήμερα βλέπουμε καλά ότι αυτό δεν είναι απαραίτητο. Μπορούμε πολύ καλά να αναγνωρίσουμε την περίπτωση των γυναικών χωρίς να θεωρήσουμε ότι αυτό το ερώτημα είναι διαφορετικό από όλα τα άλλα ερωτήματα. Μπορούμε πολύ καλά να αναγνωρίσουμε σήμερα ότι οι πολιτισμοί είναι διαφορετικοί και ότι όλοι οι πολιτισμοί είναι σημαντικοί, χωρίς να αρνηθούμε γι’ αυτό το λόγο την ύπαρξη γενικών αρχών.
Σ’ αυτό το σημείο βρισκόμαστε σήμερα. Οι κρίσεις, όπως αυτή που βιώνει η Ελλάδα, οι οικονομικές και κοινωνικές κρίσεις, ξαναθέτουν κάθε φορά το ίδιο πρόβλημα. Οι συγκρούσεις των θρησκειών, για παράδειγμα, μας αναγκάζουν να αναγνωρίσουμε ότι μερικές παγκόσμιες αξίες είναι χρήσιμες. Γιατί αν δεν συμβαίνει αυτό, αν δεν είμαστε αρκετά σίγουροι για τον εαυτό μας, δεν μπορούμε να καταδικάσουμε, και να πούμε ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι, ότι οι γυναίκες είναι το ίδιο σημαντικές με τους άνδρες, ότι τα μικρά κοριτσάκια έχουν το δικαίωμα να πάνε στο σχολείο κτλ. Αν δεν είμαστε αρκετά δυνατοί για να το πούμε αυτό, τότε αυτοί που σκέφτονται το αντίθετο, θα μπορούν να συνεχίσουν να αυξάνονται, να πληθύνονται.
Αυτό ήταν και το θεωρητικό ερώτημα που έθεσε ο Διαφωτισμός, να ξέρει δηλαδή κανείς αν υπάρχουν κοινές αξίες, κι αν οι άνθρωποι ανήκουν σε ένα είδος ή αν υπάρχει μια ιεραρχία ανάμεσα σε διαφορετικές φυλές των ανθρώπων. Σήμερα ξέρουμε ότι η έννοια της φυλής δεν αντιστοιχεί στην πραγματικότητα. Οι ανθρώπινες ομάδες είναι ανάμικτες. Αυτό που οφείλουμε ίσως να κάνουμε είναι να συνεχίσουμε, όπως κι άλλοι πριν από μας, να υπενθυμίζουμε ότι υπάρχουν βασικά δικαιώματα κι ότι αυτά τα βασικά δικαιώματα δεν αντιστοιχούν σε μια ιδεολογία. Με αυτόν τον τρόπο δεν θα υπήρχε, από τη μια πλευρά η ιδεολογία των δικαιωμάτων του ανθρώπου κι από την άλλη πλευρά η ιδεολογία πολιτισμών που θα ήταν καταπιεσμένοι. Αυτό είναι πάντα η πρόκληση της δημοκρατίας. Να είμαστε υποχρεωμένοι να αναγνωρίζουμε δικαιώματα, σε αυτούς οι οποίοι δεν αναγνωρίζουν σε εμάς δικαιώματα.
Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.
