Γνωριμια με την «κουζινα» της μεταφρασης

Από τις Διευθύνσεις Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Ροδόπης και το Εργαστήριο Γλωσσολογίας «ΣυνΜόρΦωΣη» του ΤΕΦ/ΔΠΘ

Με βασικούς ομιλητές τους μεταφραστές κ. Γιώργο Κεντρωτή, Ksenia Klimova και Dens Dimiņš

Η αξία της μετάφρασης των λογοτεχνικών κειμένων καθίσταται ανεκτίμητη, καθότι οι εκάστοτε γλωσσικοί περιορισμοί που «τίθενται» εξ αρχής αίρονται χάρη στη σύμπραξη των μεταφραστών και οι λέξεις, το περιεχόμενο, οι εικόνες, τα νοήματα και οι συμβολισμοί των λογοτεχνικών φαινομένων αποκτούν «πρόσβαση» σε όλη την υφήλιο και γιατί όχι, σε ορισμένες περιπτώσεις, λαμβάνουν παγκόσμια και πανανθρώπινη διάσταση. Είναι κοινά παραδεκτό πλέον πως τα τελευταία χρόνια η μεταφρασμένη ξένη λογοτεχνία κερδίζει σημαντική μερίδα και των Ελλήνων αναγνωστών, όμως πόσα γνωρίζουμε για τη διαδικασία της μετάφρασης; Πόσο εύκολο είναι να δημιουργήσεις ένα έργο αντάξιο του πρωτοτύπου;  Ποια είναι άραγε η παρουσία των ελληνικών μεταφράσεων στο εξωτερικό; Στον κόσμο λοιπόν αυτόν  των γλωσσών και των πολιτισμών επιχειρεί να μας «ξεναγήσει» ο κύκλος  επιμορφωτικών συναντήσεων με θέμα «Γλώσσες του Πολιτισμού», σε διοργάνωση των Διευθύνσεων Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Ροδόπης και του Εργαστηρίου Γλωσσολογίας «ΣυνΜόρΦωΣη» του Τμήματος Ελληνικής Φιλολογίας του ΔΠΘ, που πραγματοποίησε μάλιστα διαδικτυακά την Παρασκευή 12 Μαρτίου, την πρώτη του εκδήλωση με τίτλο «Η γλώσσα της μετάφρασης».

Συντονιστές της εκδήλωσης ήταν η κ. Κατερίνα Σχοινά, Φιλόλογος και Υπεύθυνη Σχολικών Δραστηριοτήτων στη Διεύθυνση Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης του Νομού, ο κ. Σπύρος Κιοσσές, Μέλος Ε.ΔΙ.Π. του ΤΕΦ/ΔΠΘ και ο Γιάννης Σιγούρος, Υπεύθυνος Σχολικός Δραστηριοτήτων Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Ροδόπης, και βασικοί προσκεκλημένοι οι μεταφραστές κ. Γιώργος Κεντρωτής, Καθηγητής Θεωρίας της Μετάφρασης στο Τμήμα Ξένων Γλωσσών και στο Τμήμα Μετάφρασης και Διερμηνείας του Ιονίου Πανεπιστημίου, ο οποίος στην ομιλία του αναφέρθηκε εκτενώς στη διαδικασία της μετάφρασης και τη «διαπάλη» του μεταφραστή με το πρωτότυπο κείμενο, η κ. Ksenia Klimova, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια στο Τμήμα Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών του Κρατικού Πανεπιστημίου Λομονόσοφ της Μόσχας, η οποία ασχολήθηκε με την παρουσία των ελληνικών εκδόσεων στα ρωσικά αλλά και στη δική της προσωπική «μάχη» για τη ρωσική μετάφραση έργων κλασικών, και μη, Ελλήνων λογοτεχνών, και ο κ. Dens Dimiņš, Καθηγητής Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Ισλανδίας και στο Πανεπιστήμιο της Λετονίας, που επικεντρώθηκε στις δυσκολίες που προέκυψαν κατά τη μετάφραση των καβαφικών έργων στα Λετονικά.

Εκτενέστερα όμως…

Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Την έναρξη της εκδήλωσης κήρυξε η κ. Ζωή Γαβριηλίδου, Αντιπρύτανης Ακαδημαϊκών Υποθέσεων και Φοιτητικής Μέριμνας στο ΔΠΘ, Καθηγήτρια του ΤΕΦ και Διευθύντρια του Εργαστηρίου «ΣυνΜόρΦωΣη», η οποία εξέφρασε την έντονη χαρά της για τη διεθνή διάσταση της εκδήλωσης, στην οποία, εκτός των ξένων ομιλητών, υπήρχαν και θεατές από το εξωτερικό, «κάτι που δεν θα ήταν δυνατόν να γίνει υπό κανονικές συνθήκες με μεγάλη ευκολία», σημείωσε χαρακτηριστικά. Μάλιστα, η ίδια τόνισε πως η εκδήλωση αυτή είναι «μια ακόμη έμπρακτη απόδειξη ότι το Εργαστήριο Γλωσσολογίας “ΣυΜόρΦωΣη” αγαπά τις συνέργειες, είναι πάντα εμπλουτιστικές και για εμάς τους ίδιους και για την τοπική κοινωνία και την κοινότητα των εκπαιδευτικών». Στη συνέχεια καλωσόρισαν τη διοργάνωση και η κ. Μαριγούλα Κοσμίδου, Διευθύντρια Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Ροδόπης, και ο κ. Μαρίνος Κωνσταντινίδης, Διευθυντής Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Ροδόπης, που χαιρέτησαν με θέρμη την εκδήλωση καθώς και συνολικά τις συμπράξεις των δύο Διευθύνσεων, που έχουν μακρά διάρκεια στον χρόνο και μόνο θετικά συμβάλλουν στην τοπική κοινωνία. 

Γιώργος Κεντρωτής, «Οσοδήποτε καλό και αν είναι ένα μετάφρασμα πιστό στον πρωτότυπο λόγο, εάν δεν λειτουργεί στη γλώσσα αφετηρίας είναι ξένο»

Με το πέρας των χαιρετισμών, τον λόγο έλαβε ο πρώτος βασικός ομιλητής, ο κ. Γιώργος Κεντρωτής, ο οποίος προσπάθησε να περιγράψει την πορεία μετάφρασης ενός κειμένου και τη «μάχη» του μεταφραστή. Ενδεικτικά, επισήμανε τα εξής: «Ο μεταφραστής, κατά τη διαδικασία της μετάφρασης, παίζει σε έναν αγώνα τένις, μόνο που δεν είναι κανονικό τένις. Σερβίρει ο συγγραφέας και ο μεταφραστής δεν μπορεί να κάνει τίποτα άλλο παρά να αποκρούσει. Αν ο αποκρούων πετύχει πόντο είναι από τύχη ή από ικανότητα, αλλά δεν μπορεί να αντεπιτεθεί, δεν γίνεται. Είναι ένας ιδιότυπος αγώνας τένις τον οποίο πρέπει να διαχειριστεί ο μεταφραστής […] και να αποδεχθεί την προγεγραμμένη ήττα του. Θα χάσει. Αυτά μας τα έχει πει και ο “παππούς” μας, ο Πλάτωνας.

Πάντοτε, οτιδήποτε είναι πρώτο είναι πρωτότυπο και οτιδήποτε ακολουθεί είναι διαφέρον. Εκείνο το οποίο πρέπει να κάνει ο μεταφραστής στο μετάφρασμα είναι να αναδείξει τη διαφορότητα. Όχι τις διαφορές πρωτοτύπου και μεταφράσματος, αλλά να αναζητήσει την ποιότητα της διαφοράς. Το έχει πει εξάλλου και ο σεβαστός δάσκαλος όλων ημών των ασχολούμενων με τη γλώσσα, ο Jakobson, την ισοδυναμία στη διαφορά πρέπει να αναζητήσουμε, γιατί είναι εκείνο το οποίο καθιστά ανοιχτό το  μετάφρασμα στη γλώσσα υποδοχής, από τη γλώσσα αφίξεως. Η μετάφραση γίνεται με βάση τους κανόνες, το ήθος, τους τρόπους της γλώσσας αφίξεως. Οσοδήποτε καλό και αν είναι ένα μετάφρασμα πιστό στον πρωτότυπο λόγο, εάν δεν λειτουργεί στη γλώσσα αφετηρίας είναι ξένο. Είναι που είναι ξένη η μετάφραση… να μην την αποξενώσουμε τελείως. Μιας και αναφερθήκαμε στον Πλάτωνα, εάν η μετάφραση είναι θάτερον, τουλάχιστον ο μεταφραστής που έχει γνώση των πραγμάτων να κοιτάει να το κάνει αυτό το θάτερον να είναι μία απεικόνιση, μία εξεικόνιση, ένα θάτερον ταυτόν, να μην είναι αποκομμένο από το πρωτότυπο, να θυμίζει το πρωτότυπο, να παραπέμπει στο πρωτότυπο, αλλά πιο πολύ να παραπέμπει στη γλώσσα και σε όλη την κουλτούρα της γλώσσας αφίξεως».

Ksenia Klimova, «Τα ποιήματα του Ε. Γονατά λειτουργούν σε ένα παγκόσμιο, πανανθρώπινο επίπεδο, σε έναν συμβολισμό που αφορά τα αρχέτυπα που έχει κάθε άνθρωπος, ανεξαρτήτως εθνικότητας»

Τον κ. Κεντρωτή ακολούθησε η εισήγηση της κ. Ksenia Klimova, η οποία  αναφέρθηκε στις «Σύγχρονες μεταφράσεις ελληνικής λογοτεχνίας στη Ρωσία: [την] “κουζίνα” του μεταφραστή», κατά την οποία παρουσίασε βιβλία που εκδόθηκαν στη Ρωσία, στο πλαίσιο της σειράς «Ελληνική Βιβλιοθήκη», από τις εκδόσεις “OGI” στη Μόσχα και «Αλήθεια» στην Αγία Πετρούπολη, ένα εκδοτικό πρόγραμμα που τα τελευταία τέσσερα χρόνια γνωρίζει μεγάλη επιτυχία και ενισχύεται από το Υπουργείο Πολιτισμού της Ελλάδας.

Στη συνέχεια, η ίδια επικεντρώθηκε σε συγκεκριμένα παραδείγματα από την «κουζίνα» του μεταφραστή, «παραδείγματα του πώς γίνεται αυτή η δουλειά» και στάθηκε σε ορισμένα χαρακτηριστικά παραδείγματα από τον Επαμεινώνδα Γονατά, τον Δημοσθένη Παπαμάρκο και τον Νίκο Χουλιαράκη. Μεταξύ άλλων ανέφερε πως: «τα ποιήματα του Γονατά τα δούλεψα σχεδόν είκοσι χρόνια, γιατί όταν γνώρισα την πεζή ποίηση την ερωτεύτηκα και έτσι άρχισα λοιπόν να τον μεταφράζω όλο. Είναι δύσκολο για έναν μεταφραστή όταν δεν υπάρχει κάποιο άμεσο μέλλον για έκδοση να ασχοληθεί τόσο επίμονα με μία μετάφραση, αλλά στη δική μου περίπτωση αυτό βγήκε σε καλό, γιατί όταν ανακηρύχθηκε το πρόγραμμα μεταφράσεων με τη στήριξη του Υπουργείου είχα ήδη έτοιμο τον Γονατά και έτσι ήταν το πρώτο βιβλίο που εκδόθηκε σε αυτήν τη σειρά. […]».

Στη συνέχεια, σχολιάζοντας τις δυσκολίες που αντιμετώπισε κατά τη μετάφραση των ποιημάτων του Ε. Γονατά, επισήμανε ότι ήταν «πολύ δύσκολη η διαδικασία να αποδώσουμε στα ρωσικά ορισμένες εικόνες των ποιημάτων, υπερρεαλιστικές και συμβολικές. Αλλά συγκριτικά με άλλους που με έχουν απασχολήσει, ήταν ο πιο εύκολος, γιατί τα ποιήματά του λειτουργούν σε ένα παγκόσμιο, πανανθρώπινο επίπεδο, σε έναν συμβολισμό που αφορά τα αρχέτυπα που έχει κάθε άνθρωπος, ανεξαρτήτως εθνικότητας. […] Κατά τη μετάφραση υπήρχαν αρκετές εννοιολογικές αποκλίσεις, ειδικά στον χώρο του φυτικού και ζωικού κόσμου. Για παράδειγμα, αντικατέστησα ορισμένα ψάρια. Ο Επαμεινώνδας Γονατάς αναφέρει σε ένα από τα διηγήματά του το ψάρι “γύλος”, που στα ρωσικά δεν είναι τόσο γνωστό. Επίσης, στη ρωσική μετάφραση αποτελείται από δύο λέξεις, δύσκολες, με αποτέλεσμα ένας Ρώσος αναγνώστης να ήταν αναγκασμένος να κοιτάξει στο λεξικό για τη σημασία του. Το αντικατέστησα λοιπόν με την “πέρκα”, που ο καθένας ξέρει τι σημαίνει.

Στην περίπτωση όμως του Δημοσθένη Παπαμάρκου τα πράγματα ήταν λίγο πιο δύσκολα, καθώς όταν μετέφρασα το “Γκιακ”, αντιμετώπισα και εκεί διάφορες δυσκολίες, όπως ήταν οι αναφορές σε στοιχεία παραδοσιακού πολιτισμού που έπρεπε είτε να βρω κάτι ανάλογο στα ρωσικά είτε να κάνω σχετικό υπόμνημα σε παράρτημα».

Dens Dimiņš, «Η μετάφραση της ποίησης του Καβάφη είναι πραγματικά σαν γέφυρα πολιτισμών»

Τελευταίος εισηγητής της διαδικτυακής αυτής επιμορφωτικής συνάντησης ήταν ο κ. Dens Dimiņš, η ομιλία του οποίου είχε τον τίτλο «Τὰ μεγαλεῖα νὰ φοβᾶσαι, ὦ ψυχή». Ακολουθεί ένα μικρό απόσπασμα από την ομιλία του: «Εγώ καταλαβαίνω πολύ καλά ότι η πολιτιστική κληρονομιά του Καβάφη έχει πολύ σημαντική θέση στην ελληνική λογοτεχνία. Γι’ αυτό, η αποστολή του μεταφραστή, η aufgabe (αποστολή) του, είναι να βρει τη σωστή απήχηση, τη σωστή “φωνή” του ποιητή, ειδικά όταν μιλάμε για τα μεγαλεία της καβαφικής δημιουργίας, που είναι το απαράμιλλο ύφος, η πρωτότυπη έκφραση και ο τόνος της φωνής του ποιητή που κάνει τα ποιήματά του να είναι αμέσως αναγνωρίσιμα, όπως γράφει και ο W. H. Auden. Ο θεματικός και γλωσσικός πλούτος είναι λοιπόν μία άλλη πηγή φόβου του μεταφραστή, ο οποίος βλέπει την aufgabe του απελπιστική. Οι διαδικασίες μετάφρασης εξετάζονται από την αρχική πράξη της ανάγνωσης μέχρι τη δημιουργία του κείμενου. Μετά, μέσω νοητικών ενεργειών, όπως η περικειμενοποίηση (contextualization), η δόμηση (structuration) και η αναδιάταξη, φτάνουμε στο προϊόν μας και το γλωσσικό περιβάλλον, το context του Καβάφη, που είναι το ύφος του, η δομή του. Η μετάφραση της ποίησης του Καβάφη είναι πραγματικά σαν γέφυρα πολιτισμών».

*Ο Παναγιώτης Καρόζης είναι προπτυχιακός φοιτητής του ΤΕΦ/ΔΠΘ. Έγραψε και επιμελήθηκε το φιλοξενούμενο εδώ ρεπορτάζ κατά τη διάρκεια της πρακτικής του άσκησης, τον Μάρτιο του 2021.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.