Το υπομνημα των Καραγατσιανων προς τον λορδο Κωρζον
Η τύχη του Καραγάτς παρομοιάσθηκε στην Ιστορία με την τύχη της Ιφιγένειας στην Αυλίδα. Και το Καραγάτς και η Ιφιγένεια θυσιάσθηκαν άδικα, χάριν των εθνικών συμφερόντων. Γι’ αυτό σήμερα, το έμβλημα του Δήμου της Νέας Ορεστιάδας, ως συνεχίστριας πόλης του χαμένου Καραγάτς, είναι η Ιφιγένεια. Η τύχη του Καραγάτς, που παρέμεινε στην Τουρκία το 1923, κρίθηκε στη Συνδιάσκεψη της Λωζάννης.
Η Συνθήκη που συνομολογήθηκε σ’ αυτήν την ελβετική πόλη ήταν ουσιαστικά η Συνθήκη Ειρήνης που προσδιόρισε τα όρια της Τουρκίας, όπως υπάρχουν έως σήμερα και προς την πλευρά της Ελλάδας, αλλά και προς τις άλλες χώρες με τις οποίες συνορεύει. Υπογράφηκε στις 24 Ιουλίου 1923 από την Ελλάδα, την Τουρκία και τις άλλες χώρες, τις συμμαχικές, οι οποίες πολέμησαν στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τη Μικρασιατική Εκστρατεία (1919-1922). Οι εργασίες της Διάσκεψης ξεκίνησαν από την αίθουσα του καζίνου της Λωζάννης στις 7 Νοεμβρίου 1922 και συνεχίσθηκαν σε άλλους χώρους. Με αυτήν καταργήθηκε η προηγούμενη συνθήκη των Σεβρών του 1920, που δημιουργούσε τη λεγόμενη Ελλάδα των δύο Ηπείρων και των Πέντε Θαλασσών. Η συνθήκη των Σεβρών καθόριζε ρητά ότι φυσικό σύνορο Ελλάδας – Τουρκίας αποτελούσε ο ρους του ποταμού Έβρου. Αυτό σήμαινε ότι το Καραγάτς, ως ευρισκόμενο εντεύθεν του Έβρου, παρέμενε στην Ελλάδα, ενώ η Αδριανούπολη, ως ευρισκόμενη εκείθεν του ποταμού Έβρου, περιέρχονταν στην Τουρκία.
Η επανάσταση των Γονατά – Πλαστήρα ζήτησε από την Αθήνα να εκπροσωπήσει την Ελλάδα στη Λωζάννη ο Ελευθέριος Βενιζέλος, που ιδιώτευε στην Ευρώπη μετά την απώλεια των εκλογών του Νοεμβρίου 1920, όταν δεν βγήκε ούτε βουλευτής!
Με τη συνθήκη της Λωζάννης, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, θάφτηκε η λεγόμενη Μεγάλη Ιδέα, που από το 1844 ήταν αλυτρωτικό κίνημα και η κύρια πολιτική του ελληνικού κράτους, που θέρμαινε τις προσδοκίες των Ελλήνων.
Οι εργασίες της Συνδιάσκεψης στη Λωζάννη δεν ήταν ανέφελες. Ένα σημείο διαφωνιών, από τα πολλά, ήταν η τύχη του Καραγάτς, που το ζητούσαν επίμονα οι Τούρκοι. Ο Γάλλος πρωθυπουργός και υπουργός Εξωτερικών Ραιημόν Πουανκαρέ τάχθηκε αμέσως υπέρ του αιτήματος των Τούρκων. Μάταια ο Κώρζον επιχειρηματολογούσε και θύμιζε ότι το 1915 οι Τούρκοι εκουσίως το παραχώρησαν στους Βουλγάρους μαζί με τη ζώνη από το Διδυμότειχο και βορειότερα.
Εντείνονται οι ανησυχίες των Καραγατσιανών
Στο Καραγάτς, πόλη ελληνική, οι κάτοικοί του αλλά και πολλοί Αδριανουπολίτες που είχαν καταφύγει εκεί, ελπίζοντας να ξαναγυρίσουν στη δική τους πόλη, δεν έπαψαν να αγωνιούν για την τύχη της πόλης τους, βλέποντας και κάποια σχεδόν αδιόρατα σημάδια.
Μέσα στην περιδίνηση των γεγονότων με τις απρόβλεπτες εξελίξεις (Μικρασιατική Καταστροφή, σφαγές στη Μικρά Ασία, επανάσταση του στρατού κ.λπ.) στα μέσα Οκτωβρίου 1922, ξαφνικά οι Τούρκοι πρόβαλαν ένα μη αναμενόμενο αίτημα. Ζητούσαν να εγκατασταθούν δικές τους αρχές στο Καραγάτς, δηλαδή εντεύθεν του ποταμού Έβρου. Η ελληνική πλευρά αντέδρασε αμέσως. Δεν δεχόταν αυτό το αίτημα γιατί αποτελούσε παραβίαση άρθρου του πρωτοκόλλου των Μουδανιών. Δόθηκαν μάλιστα οδηγίες στον Γενικό Διοικητή υποστράτηγο Γεώργιο Κατεχάκη από το υπουργείο Εξωτερικών να μην αποχωρήσουν για κανέναν λόγο οι ελληνικές αρχές από το Καραγάτς.
Από τα τέλη Νοεμβρίου 1922 στη Λωζάννη έγινε συζήτηση για το θέμα των ελληνοτουρκικών συνόρων, γιατί οι Τούρκοι από την αρχή είχαν θέσει θέμα παραχώρησης σ’ αυτούς της περιοχής του Καραγάτς, που αποτελούσε τον σιδηροδρομικό σταθμό της Αδριανούπολης. Οι σύμμαχοι είχαν πρόθεση, κατά τα δημοσιεύματα των εφημερίδων, να υποστηρίξουν την πρόταση του λόρδου Κώρζον, προέδρου της Συνδιάσκεψης της Λωζάνης, σύμφωνα με την οποία ο σιδηροδρομικός σταθμός θα παραχωρηθεί στους Τούρκους και η κωμόπολη στους Έλληνες.
Η κατάσταση στη Θράκη γενικότερα ήταν ρευστή και επικρατούσε ανασφάλεια. Στα μέσα Δεκεμβρίου είχε κυκλοφορήσει η φήμη ότι τα συμμαχικά στρατεύματα θα εγκατέλειπαν τις θέσεις που κατείχαν στην ελεγχόμενη ζώνη κατά μήκος του ποταμού Έβρου. Οι Γάλλοι τότε είχαν υπό τον έλεγχό τους τον σιδηροδρομικό σταθμό του Καραγάτς. Προκλήθηκε μεγάλη αναστάτωση γιατί πάντα οι Τούρκοι απειλούσαν ότι θα διασπάσουν την ελεγχόμενη συμμαχική ζώνη και θα εγκατασταθούν στην όχθη του ποταμού Έβρου. Αντιπροσωπεία κατοίκων μετέβη στην έδρα των συμμαχικών στρατευμάτων ζητώντας να μην απομακρυνθούν από τη ζώνη ελέγχου. Στους κατοίκους δόθηκε κατηγορηματική διαβεβαίωση ότι τα στρατεύματα των συμμάχων θα παραμείνουν στις θέσεις τους μέχρις ότου κανονισθούν οριστικά τα σύνορα στη Θράκη, από τη Συνδιάσκεψη της Λωζάννης. Ο φόβος ήταν οι ενδεχόμενες μαζικές σφαγές, αν οι Τούρκοι διασπάσουν τον συμμαχικό έλεγχο και σκορπίσουν παντού αιμοδιψείς βασιβουζούκους, όπως είχε γίνει στη Σμύρνη και σε άλλες πόλεις της Μικράς Ασίας.
Αναστάτωση είχε προκληθεί και από ορισμένα δημοσιεύματα στον ελληνικό τύπο. Τα δημοσιεύματα αυτά, σε συνδυασμό με πληροφορίες ότι δεν θα εγκατασταθούν πρόσφυγες στο Καραγάτς, φούντωσαν τις ανησυχίες των κατοίκων. Το υπουργείο Περίθαλψης ήθελε να πληροφορηθεί πώς θα κατανείμει την εγκατάσταση προσφύγων της Ανατολικής Θράκης σε διάφορες πόλεις και χωριά της Δυτικής Θράκης και ζητούσε οδηγίες από το υπουργείο Εξωτερικών αν είναι δυνατή η εγκατάστασή τους στις περιοχές Διδυμοτείχου και Καραγάτς. Εστάλη σχετικό τηλεγράφημα την 1η Δεκεμβρίου. Το υπουργείο Εξωτερικών ζήτησε τη γνώμη του Βενιζέλου από τη Λωζάννη. Αυθημερόν απάντησε ο Βενιζέλος από την Ελβετία:
«Δύνασθε να εγκαταστήσετε μονίμως πρόσφυγας εις ολόκληρον την Δυτικήν Θράκην ακόμη δε και εις την περιφέρειαν Διδυμοτείχου και Σουφλίου. Μόνον δια πόλιν Καραγάτς ενδείκνυται να περιμένετε ολίγας ημέρας μέχρις ου τύχη αυτής αποφασισθεί οριστικώς δια συνθήκης».
Η εξαίρεση του Καραγάτς ήταν αρκετή για να θεριέψει το κύμα της αβεβαιότητας για την τύχη του και τα αισθήματα της ανασφάλειας των κατοίκων του.
Το ιστορικό υπόμνημα των Καραγατσιανών
Αμέσως έγινε η σχετική κινητοποίηση των παραγόντων της πόλης, που κατέληξε στη σύνταξη υπομνήματος προς τον λόρδο Κώρζον, ο οποίος εμφανιζόταν ως υποστηρικτής των ελληνικών θέσεων. Το ιστορικό αυτό υπόμνημα με ημερομηνία 8 Δεκεμβρίου 1922, γραμμένο στη γαλλική γλώσσα και περιεχόμενο σχετικό με τη διαρρύθμιση των συνόρων μεταξύ Καραγάτς και Αδριανούπολης, προωθήθηκε προς τη Λωζάννη με την ελπίδα ότι θα προλάβει τα γεγονότα, και η πόλη τους, που μετονομάσθηκε σε Ορεστιάδα, θα παραμείνει ελληνική με βάση και τη συνθήκη των Σεβρών.
—Πρώτοι υπογράφοντες ήταν οι μητροπολίτες Αδριανουπόλεως Πολύκαρπος και Λιτίτζης Νικόδημος. Ακολουθούσαν οι Χ. Κώστογλου πρώην βουλευτής, Κων. Χρηστίδης, Π. Χατζόπουλος, Β. Πεντίδης, Γ. Αποστολίδης, Γ. Κάλλερ, ο αρχιδιάκονος Γ. Μακαρώνης, πρόεδρος του Εκκλησιαστικού Συνδέσμου.
—Από την Εφορεία των σχολείων, ο πρόεδρος Αθ. Ζαρδαλίδης και οι Αλ. Πασχαλίδης, Χ. Χατζής-Θανάσογλου, Λ. Ζώτος, Α. Γαρουφαλίδης.
—Από την Εφορεία του ιερού ναού Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, οι Αθ. Φαρμακίδης, Θ. Παπαγιαννόπουλος, Θεόδ. Γκιουλιούδης, Αλ. Ξανθούδης, Ο. Γκαλίζογλου και Γ. Παλλιανίδης.
—Από την Εφορεία του ιερού ναού των Αγίων Θεοδώρων, οι Ιω. Χρήστου, Παναγ. Ζαβαλιάρης, Γρηγ. Αζορίδης και Κ. Κουτσίδης.
—Από τον Σύνδεσμο των Σιδηροδρομιών, ο πρόεδρος Γ. Μαρμαράς, από τις συντεχνίες των Αγροτών Θ. Ν. Τασμαλής, των Υποδηματοποιών Γ. Παλιανίδης, των Κτιστών και Ξυλουργών, ο πρόεδρος Ευστ. Ευσταθίου, των Κρεοπωλών, ο πρόεδρος Ιω. Αυγερίδης, των Σιδηρουργών, ο πρόεδρος Α. Π. Πριγγόπουλος, των Οινοποιών, ο πρόεδρος Κ. Αθανασιάδης, των Εργατών ο πρόεδρος Βασ. Τσίλλας, των Υπηρετών, ο πρόεδρος Β. Θεοχάρης.
—Από τις κοινότητες πέριξ της Αδριανούπολης: Σεϊμενλή, ο πρόεδρος Γ. Ζεμπέκης· Κεράμου (Κιορμούτ), ο πρόεδρος Αθ. Δημητριάδης· Νεοχωρίου (Γενή Κιοϊ), ο πρόεδρος Στ. Θωμαΐδης· Λεπτής, ο πρόεδρος Βαγγ. Γκαβόγλου· Παταγής, ο πρόεδρος Π. Παπαθανασίου· Ελιάς, ο πρόεδρος Γ. Χρήστου· Πλάτης (Σαντιρλί), ο πρόεδρος Χρηστάκης Κωνσταντής· Υψηλής, ο πρόεδρος Θ. Θεοδωρίδης· Χειμωνίου, ο πρόεδρος Χ. Σταματόπουλος· Σαγήνης, ο Λ. Παπαϊωάννου· Στέρνας, ο πρόεδρος Βλασ. Κωσταρίδης· Ριζίων, ο δήμαρχος Α. Παπαδόπουλος· Πενταλόφου, ο δήμαρχος Δ. Αγγέλου· Μαρασίων (Λόγγου), ο πρόεδρος Κ. Αραμπαλίδης· Χανδρά, ο πρόεδρος Ε. Δημητρίου· Φτελιάς, ο πρόεδρος Μ. Στυλιανόπουλος· Ορμενίου, ο πρόεδρος Λ. Λαζαρίδης· Διλόφου, ο πρόεδρος (υπογραφή δυσανάγνωστη).
—Τέλος, από τον σύλλογο «Κυριών Καραγάτς», η πρόεδρος Χρυσούλα Τσονίδου και η Αγγελική Ζαρδαλίδου και από το Σώμα των Προσκόπων, ο αρχηγός Κ. Ποντίδης (σ.σ. δάσκαλος, καταγόμενος από το Διδυμότειχο).
Οι προσπάθειες του μητροπολίτη Αδριανουπόλεως Πολύκαρπου
Το ενδιαφέρον του Ελευθέριου Βενιζέλου για την τύχη του Καραγάτς προσπάθησε να ενεργοποιήσει ο μητροπολίτης Αδριανουπόλεως Πολύκαρπος, ο οποίος σε ξεχωριστή επιστολή του στις 16 Δεκεμβρίου, αφού εξέφραζε τις τυπικές ευχαριστίες του λαού «του ελληνικωτάτου Καραγατσίου» προς τον Έλληνα αντιπρόσωπο στη Συνδιάσκεψη της Λωζάννης, εξηγούσε ότι ο λαός της πόλης υπέβαλε υπόμνημα προς τον πρόεδρο της Συνδιάσκεψης λόρδο Κώρζον, αντίγραφο του οποίου ο μητροπολίτης απέστειλε και προς τον Βενιζέλο. Στην επιστολή του ο μητροπολίτης υπογράμμιζε ότι το Καραγάτς «αποτελεί μετά των αμέσως περί αυτό ελληνικωτάτων χωρίων εξαιρέτως αμιγή ελληνικόν πληθυσμόν και άμα πλούσιον και πολυάριθμον». Ο Πολύκαρπος, προσπαθώντας να συμπεριφερθεί διπλωματικά, εμφανιζόταν να θεωρεί βέβαιο ότι το Καραγάτς θα παραμείνει ελληνικό. Μάταια όμως, όπως αποδείχτηκε αργότερα.
Ταυτόχρονα, οι Καραγατσιανοί προσέφυγαν προς τον αντιπρόσωπο της Γενικής Διοίκησης Θράκης και του επέδωσαν αντίγραφο του υπομνήματος:
«αδημονούντες περί της τύχης των και εξ αφορμής τού εις τον Ελληνικόν Τύπον αναγραφέντος τηλεγραφήματος της εν Λωζάννη Ελλ. Αντιπροσωπείας όπως μη εγκατασταθώσιν πρόσφυγες εις το τρίγωνον του Καραγάτς, συνήλθον επί τούτω και συνέταξαν υπόμνημα όπερ απέστειλαν προς τον Λόρδον Κώρζον και την παρά τη Συνδιασκέψει της Ειρήνης Αντιπροσωπείαν της Ελλάδος».
Ο αναπληρωτής του Γενικού Διοικητή Θράκης Α. Μαυρίδης προώθησε το αντίγραφο του υπομνήματος των Καραγατσιανών προς το υπουργείο Εξωτερικών.
Η έκβαση της Συνδιάσκεψης
Τελικά το αποτέλεσμα της Συνδιάσκεψης είναι γνωστό. Με την υπογραφή της συνθήκης στη Λωζάννη χάθηκε από την Ελλάδα το Καραγάτς, για να μην πληρώσουμε πολεμικές επανορθώσεις στην Τουρκία, που επιτακτικά απαιτούσε. Γι’ αυτό από τότε στην περιοχή της Αδριανούπολης, και σε ένα μήκος περίπου 12 χιλιομέτρων, τα σύνορά μας με την Τουρκία είναι χερσαία, γιατί παραχωρήθηκε στην Τουρκία η έκταση αυτή εντεύθεν του ποταμού Έβρου. Ένα οικόπεδο στο πουθενά.
Οι πρώτοι που έδειξαν ανακουφισμένοι στην Αθήνα ήταν οι ηγέτες της Επανάστασης Πλαστήρας και Γονατάς, οι οποίοι και απέστειλαν τηλεγραφήματα στον Βενιζέλο. Εξέφραζαν την ευγνωμοσύνη τους αλλά και της πατρίδας, για την επίτευξη έντιμης ειρήνης. Αντίθετα, οι αρχηγοί Στρατού και Στόλου Πάγκαλος και Χατζηκυριάκος δεν έδειξαν κανέναν ενθουσιασμό με την είδηση αυτή και έστειλαν τηλεγράφημα σε Βενιζέλο και Αλεξανδρή, με το οποίο ουσιαστικά τους αποδοκίμαζαν για την επίτευξη της ειρήνης:
«Αποδεχόμενοι κατ’ ανάγκην χάριν τιμής της Ελλάδος, ατυχή λύσιν, επειδή αύτη εγένετο κατά παράβασιν ρητής εγγράφου εντολής δοθείσης Υπουργόν Εξωτερικών, αρχηγοί Στρατού και Στόλου πενθούντες από χθες εκφράζουν την βαθείαν λύπην των, αίροντες εφεξής την προς την αντιπροσωπείαν εμπιστοσύνην των».
Η συνθήκη της Λωζάνης, που ισχύει από το 1923, είναι μια από τις ισχυρότερες συνθήκες με αξιοσημείωτη μακροβιότητα και αποτελεσματικότητα, παρά τις προσπάθειες του αναθεωρητισμού της Τουρκίας να θέλει να την τροποποιήσει με βάση τα πρόσκαιρα συμφέροντά της. Ωστόσο, παρά την αποτελεσματικότητά της, δεν έπαψε να περιέχει στα σπλάχνα της μια αγιάτρευτη πληγή. Την εκχώρηση του Καραγάτς και των χωριών Μποσνάκιοϊ και Ντεμιρτάς που παραχωρήθηκαν στην Τουρκία, για να μην πληρώσει η Ελλάδα πολεμικές επανορθώσεις για καταστροφές που προκάλεσε ο ελληνικός στρατός κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία.
Το Καραγάτς με την τύχη του άφησε μια βαθιά πληγή στην Ελλάδα. Ταυτόχρονα όμως πρόσφερε και μια μεγάλη ελπίδα. Οι Καραγατσιανοί με τους Αδριανουπολίτες ίδρυσαν τη Νέα Ορεστιάδα με μεγάλες δυνατότητες ανάπτυξης, αν ενδιαφερθεί σοβαρά το ελληνικό κράτος.
ΠΗΓΕΣ
—Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος».
—Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών, Κεντρική Υπηρεσία 1923, αρ. φακ. 1, υποφ. 6.
—Αρχείο εφημερίδων «Νέα Ημέρα», «Πατρίς» Αθηνών, «Φως» Θεσσαλονίκης.
*Ο Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης γεννήθηκε στο Διδυμότειχο Έβρου και είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας. Έχει εργασθεί για πολλά χρόνια σε εφημερίδες και ραδιόφωνα και υπήρξε κοινοβουλευτικός συντάκτης της ΕΡΤ. Έχει δημοσιεύσει πληθώρα άρθρων, κυρίως ιστορικών για την περιοχή της Θράκης. Έχει τιμηθεί επίσης για την πολύτιμη συνεισφορά του με το βραβείο τού Ιδρύματος Προαγωγής Δημοσιογραφίας «Αθ. Μπότση», το Γ΄ Βραβείο της Ελληνικής Γλωσσικής Εταιρείας κ.ά.
**Το παρόν κείμενο δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στην ιστοσελίδα «Νεώτερη ελληνική ιστορία – Σκόρπια θέματα ελληνικής ιστορίας» sitalkisking.blogspot.com στις 13 Αυγούστου 2022, από όπου προέρχεται και το σχετικό φωτογραφικό υλικό, με ορισμένες εξαιρέσεις όπου σημειώνονται.
Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.
