Το Ολοκαυτωμα στην Ανατολικη Μακεδονια και την Θρακη
Σύντομη Επισκόπηση
Της Άννας Μπατζέλη*
Εισαγωγή
Στόχος του παρόντος άρθρου είναι η παρουσίαση του Ολοκαυτώματος στις υπό βουλγαρική Κατοχή περιοχές της Ελλάδας.[1] Στην Βουλγαρία παρότι ο αντισημιτισμός δεν είχε λαϊκή βάση, κατά τις παραμονές της εισόδου της χώρας στον πόλεμο ελήφθη μια σειρά περιοριστικών μέτρων και απαγορεύσεων εις βάρος της εβραϊκής κοινότητας, η οποία συνδέεται με την επικείμενη ένταξή της στις δυνάμεις του Άξονα. Ωστόσο, παρότι οι Βούλγαροι Εβραίοι υπέστησαν τις συνέπειες των νέων νόμων, εξαιρέθηκαν της απέλασης στα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, λόγω της μαζικής αντίδρασης πολιτικών και κοινωνικών φορέων και του κλονισμού της πίστης της βουλγαρικής ηγεσίας στην τελική νίκη της Γερμανίας. Από την άλλη, οι Εβραίοι των κατεχόμενων περιοχών δεν έτυχαν ανάλογης μεταχείρισης, καθώς η απέλασή τους εξυπηρετούσε τα σχέδια εκβουλγαρισμού των κατεχόμενων περιοχών και έδινε πίστωση χρόνου στην Βουλγαρία όσον αφορά το ζήτημα των Βούλγαρων Εβραίων. Έτσι, στις 22 Φεβρουαρίου 1943, η Ειδική Επιτροπή Εβραϊκών Υποθέσεων υπογράφει συμφωνία με τον απεσταλμένο της Γερμανίας, Theodor Dannecker, με την οποία προβλεπόταν ο εκτοπισμός 20.000 Εβραίων από τις υπό βουλγαρική Κατοχή γιουγκοσλαβικές και ελληνικές περιοχές στις Γερμανικές Ανατολικές Επαρχίες.
Ο αντίκτυπος της βουλγαρικής Κατοχής στην καθημερινότητα του εβραϊκού πληθυσμού
Κατά τις παραμονές της ένταξης της Βουλγαρίας στο στρατόπεδο του Άξονα και στο πλαίσιο ενίσχυσης των διμερών σχέσεων της με την Γερμανία είχε ληφθεί σειρά νομοσχεδίων που στερούσε από τους Βούλγαρους Εβραίους θεμελιώδη αστικά και πολιτικά δικαιώματα. Η ισχύς των νομοσχεδίων αυτών επεκτάθηκε στους Εβραίους των κατεχόμενων περιοχών με την έναρξη της βουλγαρικής Κατοχής. Παρότι στην Βουλγαρία ο αντισημιτισμός δεν είχε ευρεία λαϊκή βάση, ωστόσο ήδη από τον Μεσοπόλεμο δραστηριοποιούνταν ορισμένες οργανώσεις που είχαν ως πρότυπο αντίστοιχες γερμανικές εθνικοσοσιαλιστές οργανώσεις, όπως για παράδειγμα, η Ένωση των Βουλγαρικών Λεγεώνων και η Βουλγαρική Εθνική Άμυνα.[2] Μάλιστα, τον Σεπτέμβριο του 1939 επιχειρήθηκε και η αναπαραγωγή της «Νύχτας των Κρυστάλλων» στην Σόφια.[3]
Η καθημερινότητα της βουλγαρικής εβραϊκής κοινότητας άλλαξε άρδην μετά την ψήφιση του «Νόμου για την Προστασία του Έθνους», ο οποίος υπογράφτηκε από τον Βασιλιά Βόρις στις 21 Ιανουαρίου 1941 και δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως δύο ημέρες μετά.[4] Ο νόμος αυτός προέβλεπε μεταξύ άλλων την αφαίρεση του δικαιώματος απόκτησης βουλγαρικής υπηκοότητας (και των δικαιωμάτων που την συνόδευαν) σε Εβραίους. Επιπλέον, επιβλήθηκαν αυστηροί οικονομικοί περιορισμοί στα μέλη της εβραϊκής κοινότητας, τα οποία έπρεπε να δηλώσουν στις αρμόδιες κρατικές υπηρεσίες το σύνολο των κινητών και ακίνητων περιουσιακών τους στοιχείων. Πλέον, οι δυνατότητες επαγγελματικής ανέλιξης και επιχειρηματικής δραστηριοποίησής τους ήταν σαφώς λιγότερες, αφού οι Εβραίοι αποστερήθηκαν της δυνατότητας κατοχής μεγάλης περιουσίας, όπως και της αποστολής εμβασμάτων, και ήταν επιπλέον υποχρεωμένοι να καταβάλλουν ειδικό έκτακτο φόρο. Ακόμη, τέθηκε ανώτατος καθορισμένος αριθμός ατόμων που θα μπορούσαν να ασκήσουν τα επαγγέλματα του ιατρού, του δικηγόρου και του μηχανικού, όπως και αυτών που θα μπορούσαν να εγγραφτούν ως φοιτητές στο Πανεπιστήμιο.[5] Η κατάσταση εκτραχύνθηκε προοδευτικά, έπειτα από την ένταξη της χώρας στο στρατόπεδο του Άξονα. Έτσι, τον Ιούλιο του 1941 επιβλήθηκε έκτακτος φόρος ακίνητης περιουσίας εις βάρος των Εβραίων[6] και μερικούς μήνες μετά, τον Δεκέμβριο, κατατέθηκε συμπληρωματική τροπολογία στο άρθρο 25 του «Νόμου για την Προστασία του Έθνους», η οποία όριζε την αφαίρεση του δικαιώματος ιδιοκτησίας και διαχείρισης βιομηχανικών μονάδων και επιχειρήσεων από ιδιώτες εβραϊκής καταγωγής. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, το σύνολο των επιχειρηματικών και βιομηχανικών δραστηριοτήτων των Εβραίων τέθηκε στην δικαιοδοσία του Υπουργείου Εμπορίου, Βιομηχανίας και Εργασίας.[7] Τα νομοσχέδια αυτά τέθηκαν σε ισχύ και στις υπό βουλγαρική κατοχή περιοχές της Ανατολικής Μακεδονίας και της Θράκης.[8]
Έπειτα από την υπογραφή του πρωτοκόλλου Wanssee[9] ακολούθησε μια σειρά νέων και αυστηρότερων μέτρων εις βάρος των Εβραίων που διαβιούσαν στην Βουλγαρία και στις κατεχόμενες περιοχές. Με ειδικά νομοσχέδια, απαγορεύτηκε η λειτουργία εβραϊκών συλλόγων και η ελεύθερη μετακίνηση των Εβραίων. Πλέον έπρεπε να αιτηθούν επίσημης άδειας προκειμένου να ταξιδέψουν, ενώ σταδιακά τους απαγορεύτηκε και η ελεύθερη μετακίνηση σε συγκεκριμένες περιοχές εντός του αστικού ιστού, όπως και η είσοδος σε ορισμένους χώρους. Πια οι Εβραίοι της Βουλγαρίας και των κατεχόμενων περιοχών έπρεπε να φέρουν σε εμφανές σημείο το κίτρινο άστρο του Δαβίδ, δηλωτικό της εβραϊκής ταυτότητάς τους, αλλά και να αφαιρέσουν τυχόν βουλγαρική κατάληξη από τα επίθετά τους. Ακόμη, υπέστησαν δριμεία οικονομική αφαίμαξη, αφού υποχρεώθηκαν στην καταβολή ειδικών φόρων και στην παραίτηση από κινητά και ακίνητα περιουσιακά στοιχεία. Δεν ήταν αμελητέος και ο αριθμός των Εβραίων που υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει τις εργασιακές του δραστηριότητες∙[10] τους απαγορεύτηκε επίσης να κατέχουν αυτοκίνητα, ραδιόφωνα και τηλέφωνα.[11]
Τον Ιούνιο του 1942, με την ψήφιση του «Νόμου Περί Βουλγαρικής Υπηκοότητας», οι Εβραίοι (συμπεριλαμβανομένου των Εβραίων που διαβιούσαν στις κατεχόμενες περιοχές) αποστερήθηκαν της δυνατότητας απόκτησης της βουλγαρικής υπηκοότητας ή διατήρησής της για όσους την είχαν ήδη. Η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος επιχείρησε να αποτρέψει την επικύρωση του νόμου αυτού, μέσω επίσημης γραπτής διαμαρτυρίας της στον πληρεξούσιο της Γερμανίας στην Αθήνα. Ακόμη, σε συνεργασία με οργανώσεις Ελλήνων που είχαν εκδιωχθεί από τις υπό βουλγαρική Κατοχή περιοχές και την Μητρόπολη Θεσσαλονίκης, είχε δραστηριοποιηθεί προκειμένου να αποτραπεί το ενδεχόμενο αναπαραγωγής δράσεων δημόσιας ταπείνωσης, ανάλογων με αυτή που υπέστησαν οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης τον Ιούλιο του 1942,[12] και υποχρεωτικής ένταξης των ανδρών στα βουλγαρικά τάγματα εργασίας.[13] Συνολικά, υπολογίζεται, βάσει αναφορών σε πρωτογενείς πηγές, ότι περισσότεροι από 10.000 Εβραίοι (Έλληνες, Γιουγκοσλάβοι, αλλά και Βούλγαροι) επιστρατεύτηκαν για να εργαστούν σε δημόσια έργα, κυρίως για την κατασκευή δρόμων.[14] Σε αναγκαστική εργασία σε δημόσια έργα είχαν υποχρεωθεί, εκτός των μελών της εβραϊκής κοινότητας, οι Σέρβοι κάτοικοι των γιουγκοσλαβικών επαρχιών και οι Έλληνες της Ανατολικής Μακεδονίας και της Θράκης.[15] Το προπαγανδιστικό έντυπο Iliustratšija Ilinden (Илюстрация Илинден) παραδίδει ότι μόνο κατά το πρώτο έτος της βουλγαρικής Κατοχής, περισσότεροι από 12.000 νέοι από τις υπό βουλγαρικές Κατοχή περιοχές της Γιουγκοσλαβίας και της Ελλάδας είχαν επιστρατευτεί για την κατασκευή γεφυρών, δρόμων και της σιδηροδρομικής σύνδεσης Γκιούσσεβο–Κουμάνοβο, Κότσανι–Γκόρνα Τσουμαγιά (σημερινό Μπλαγκόεβγκραντ).[16]
Το ίδιο χρονικό διάστημα τέθηκαν, και οι βάσεις της συζήτησης περί «επίλυσης του εβραϊκού ζητήματος» στις υπό βουλγαρική διοίκηση περιοχές, όπως την επίτασσε το προαναφερθέν πρωτόκολλο του Wanssee.[17] Καίριο ρόλο διαδραμάτισε η ειδική Επιτροπή Εβραϊκών Υποθέσεων (ή «ειδική επιτροπή για τα ζητήματα της εβραϊκής κοινότητας»), η οποία συστάθηκε με κυβερνητικό διάταγμα τον Αύγουστο του 1942 και υπαγόταν διοικητικά στο Υπουργείο Εσωτερικών Υποθέσεων και Δημόσιας Υγείας. Ορισμένοι μελετητές αναφέρουν ότι οι αρχές προχώρησαν στην εγκαθίδρυση της Επιτροπής έπειτα από γερμανικό αίτημα. Διοικητής της Επιτροπής Εβραϊκών Υποθέσεων, διορίστηκε ο Αλεξάντερ Μπέλεφ, γνωστό πολιτικό πρόσωπο της εποχής για τις αντισημιτικές πεποιθήσεις του. Αν και υπήρχαν αρκετοί υποψήφιοι για την θέση, ο Μπέλεφ, ο οποίος ήταν από τους συνιδρυτές της «Ένωσης Ράτνιτσι» και γνώστης των αντι-εβραϊκών χιτλερικών νόμων, τους οποίους είχε μελετήσει σε βάθος σε επίσκεψη που είχε πραγματοποιήσει για τον σκοπό αυτό στο Βερολίνο ως υπάλληλος του Υπουργείου Εσωτερικών Υποθέσεων και Δημόσιας Υγείας, κρίθηκε ως ο καταλληλότερος. Σύντομα, ο Μπέλεφ απέδειξε ότι δικαίως τον επέλεξαν για τον ρόλο αυτό. Από στοιχεία που παραδίδουν Βούλγαροι ιστορικοί αναδεικνύεται ότι δεν περιορίστηκε στην απλή εφαρμογή του χιτλερικού πλάνου, αλλά έλαβε συγκεκριμένες πρωτοβουλίες για την καλύτερη δυνατή υλοποίηση του σχεδίου απέλασης του εβραϊκού πληθυσμού. Άμεσα, λοιπόν, με την ανάληψη των καθηκόντων του μεταβαίνει στις κατεχόμενες περιοχές προκειμένου να κάνει μια αποτίμηση της κατάστασης, να διερευνήσει τρόπους μεταφοράς των Εβραίων, καθώς και να εντοπίσει χώρους, οι οποίοι θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν ως προσωρινά στρατόπεδα παραμονής του πληθυσμού έως ότου ολοκληρωθεί η διαδικασία μεταφοράς του στα κέντρα εξόντωσης. Συνδρομή στο έργο του Μπέλεφ παρείχε ο Theodor Dannecker. Ο Dannecker ήταν λοχαγός των SS και είχε συμμετάσχει στην οργάνωση των επιχειρήσεων απέλασης Γάλλων Εβραίων.[18]
Η Συμφωνία Dannecker-Μπέλεφ
Στις 22 Ιανουαρίου 1943, Dannecker και Μπέλεφ καταλήγουν στην «τελική λύση του εβραϊκού ζητήματος στις κατεχόμενες περιοχές», με την υπογραφή συμφωνίας, η οποία προέβλεπε την απέλαση 20.000 Εβραίων από τις υπό βουλγαρική Κατοχή επαρχίες της Γιουγκοσλαβίας και της Ελλάδας στις Ανατολικές Γερμανικές Επαρχίες.[19] Ο ιστορικός Άσσα Ααρόν παρατηρεί ότι το Σύμφωνο Dannecker-Μπέλεφ είναι «μοναδικό στο είδος του», διότι η Γερμανία δεν προέβη στην «υπογραφή ανάλογης διμερούς συμφωνίας απέλασης Εβραίων πολιτών» στα στρατόπεδα εξόντωσης.[20] Οι Εβραίοι της Βουλγαρίας εξαιρέθηκαν της συμφωνίας[21] χάρη στην πανεθνική καμπάνια ευαισθητοποίησης, στην οποία πρωτοστάτησαν αναγνωρισμένα μέλη της βουλγαρικής διανόησης, απλοί πολίτες, πολιτικά πρόσωπα, θρησκευτικοί άρχοντες, στελέχη επαγγελματικών και εμπορικών συλλόγων. Αξίζει να σημειωθεί ακόμα ότι η Επιτροπή Εβραϊκών Υποθέσεων είχε επανειλημμένως οργανώσει έως την λήξη του πολέμου επιχειρήσεις απέλασης Βούλγαρων Εβραίων, ωστόσο η επιτέλεσή τους δεν κατέστη εφικτή λόγω της αντίδρασης του ντόπιου πληθυσμού, αλλά και της έντονης πίεσης που υφίσταντο ο Βασιλιάς Βόρις και η κυβέρνηση από την κατάθεση επίσημων υπομνημάτων διαμαρτυρίας από τους Μητροπολίτες Σόφιας και Φιλιππουπόλεως,[22] από την κοινοποίηση επιστολής διαμαρτυρίας υπογεγραμμένης από 42 βουλευτές της Εθνικής Βουλής,[23] τις επιστολές και τα φιλο-εβραϊκά δημοσιεύματα γνωστών προσωπικοτήτων στα έντυπα μέσα.[24] Την πρωτοβουλία αυτή υποστήριξαν και απλοί πολίτες με δικά τους μέσα.[25] Υπό το βάρος των κινητοποιήσεων αυτών, ο Βόρις σε συνάντησή του με τον Ρίμπεντροπ τον Μάρτιο του 1943, κατορθώνει να τον πείσει ότι οι Βούλγαροι Εβραίοι έπρεπε να παραμείνουν στην χώρα και να μην συμπεριληφθούν στις πρώτες επιχειρήσεις απέλασης, διότι μέσω καταναγκαστικής εργασίας συνέβαλαν στην περάτωση σημαντικών δημοσίων έργων.[26] Ως επιπλέον παράγοντα εξαίρεσης των Βούλγαρων Εβραίων από τον εκτοπισμό στα χιτλερικά στρατόπεδα, θα πρέπει να θεωρηθεί ο κλονισμός της πίστης της βουλγαρικής ηγεσίας στην τελική νίκη της Γερμανίας.[27]
Δεν συνέβη, όμως, το ίδιο με τους Εβραίους των κατεχόμενων περιοχών, η απομάκρυνση των οποίων μπορεί να εκληφθεί και ως τμήμα της πολιτικής «εκβουλγαρισμού»,[28] αλλά και ως ένα μέσο αναβολής της συζήτησης περί της απέλασης των Βούλγαρων Εβραίων. Έτσι, με μια δέσμη διαταγμάτων τον Μάρτιο του 1943 η βουλγαρική ηγεσία παρείχε τα απαιτούμενα νομικά εχέγγυα και καθόρισε τα στάδια της διαδικασίας απέλασης του πληθυσμού στα ναζιστικά κέντρα. Με ειδικά άρθρα προβλεπόταν ακόμη η μετακίνηση δημοσίων υπαλλήλων που θα συμμετείχαν επικουρικά στην διαδικασία, καθώς και διασφαλιζόταν ότι ο Οργανισμός Σιδηροδρόμων Βουλγαρίας θα μετέφερε δωρεάν τους Εβραίους που διαβιούσαν στις κατεχόμενες Περιφέρειες των Σκοπίων, του Μοναστηρίου και του Αιγαίου[29] από την περιοχή διαμονής τους στα προσωρινά κέντρα συγκεντρώσεως στα Σκόπια και στην Λομ (με ενδιάμεσους σταθμούς διάφορα στρατόπεδα προσωρινής συγκέντρωσης και διέλευσης, όπως λ.χ. οι καπναποθήκες της Καβάλας).[30]
Η επιχείρηση απέλασης του εβραϊκού πληθυσμού
Τον Μάρτιο του 1943, τέθηκε σε εφαρμογή «η τελική λύση του εβραϊκού ζητήματος» και ξεκίνησε η επιχείρηση απέλασης του εβραϊκού πληθυσμού των υπό βουλγαρική Κατοχή περιοχών της Γιουγκοσλαβίας και της Ελλάδας προς το στρατόπεδο εξόντωσης της Τρεμπλίνκα. Οι επιχειρήσεις ξεκίνησαν στην Ανατολική Μακεδονία και την Θράκη στις 4 Μαρτίου 1943 και στην Γιουγκοσλαβία στις 10 Μαρτίου 1943. Ο τρόπος επιτέλεσης των επιχειρήσεων απέλασης των Εβραίων ήταν παρόμοιος στις γιουγκοσλαβικές επαρχίες, με τον τρόπο που διενεργήθηκε στην Ανατολική Μακεδονία και την Θράκη.[31] Σε κάθε περίπτωση, οι επιχειρήσεις ξεκίνησαν τις πρώτες πρωινές ώρες, με πολυμελείς μονάδες Βούλγαρων στρατιωτών και αστυνομικών να περικυκλώνουν τα σπίτια και τις γειτονιές, όπου ζούσαν οι Εβραίοι, και πάνοπλοι στρατιώτες να στρατοπεδεύουν σε σημεία περιμετρικά των πόλεων, για να αποτρέψουν την πιθανότητα διαφυγής. Βούλγαροι στρατιώτες και αστυνομικοί πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι ενημερώνοντας τους ιδιοκτήτες ότι είχαν στην διάθεσή τους λίγη ώρα να ετοιμαστούν για αναχώρηση. Σύμφωνα με μαρτυρίες, προκειμένου να μην προκληθούν εντάσεις και ο πληθυσμός να συναινέσει αδιαμαρτύρητα στην μετακίνησή του, οι στρατιώτες έλεγαν στους Εβραίους ότι θα μεταφερθούν προσωρινά σε επαρχίες της Βουλγαρίας ή σε τάγματα εργασίας στην Γερμανία (η δεύτερη εκδοχή είχε αναπαραχθεί και στον ξένο τύπο)[32] και μετά την λήξη του πολέμου θα τους επιτρεπόταν να επιστρέψουν στις εστίες τους. Μάλιστα υπάρχουν αναφορές ότι στην Δράμα και την Ξάνθη «οι Εβραίοι κατά την αναχώρησή τους φώναζαν «Ζήτω ο τσάρος Μπόρις Γ»».[33] Ωστόσο, σε ορισμένες περιπτώσεις οι διαβεβαιώσεις των Βούλγαρων στρατιωτών δεν ήταν αρκετές για να αρθεί ο πανικός και η σύγχυση που εύλογα προκαλούσε μια μη αναμενόμενη μαζική εκκένωση.
Οι Εβραίοι της Ανατολικής Μακεδονίας και της Θράκης μεταφέρθηκαν αρχικά στις καπναποθήκες της Καβάλας, της Δράμας, της Κομοτηνής, της Ξάνθης και των Σερρών, οι οποίες είχαν οριστεί ως κέντρα διέλευσης. Από εκεί μεταφέρθηκαν στην Λομ, με ενδιάμεσες στάσεις στα προσωρινά στρατόπεδα συγκέντρωσης της Γκόρνα Τζουμαγιά και της Ντούπνιτσα. Συνολικά 2.677 Έλληνες Εβραίοι μεταφέρθηκαν από την Γκόρνα Τζουμαγιά στην Λομ και 1.386 από την Ντούπνιτσα. Στις 19-21 Μαρτίου 1943, 4.219 Εβραίοι μεταφέρθηκαν με πλοία από την Λομ μέσω του Δούναβη στην Βιέννη και από εκεί στην Τρεμπλίνκα.[34]
Κατά τη διάρκεια της παραμονής των Ελλήνων Εβραίων στην Λομ, υπήρξαν Βούλγαροι πολίτες, πιθανότατα ορμώμενοι από το ευρύτερο κλίμα υποστήριξης της εβραϊκής κοινότητας, οι οποίοι θέλησαν να τους συνδράμουν με τα μέσα που διέθεταν. Η Νάντκα Βασσίλεβα ήταν ένας από αυτούς, η οποία κατά τη διάρκεια της παραμονής των Ελλήνων Εβραίων στην Λομ, συγκέντρωσε και τους διαμοίρασε τρόφιμα και νερό. Η προσφορά της αυτή έγινε γνωστή από ευχαριστήρια επιστολή που της απέστειλε η Εβραϊκή Κοινότητα Λομ, μετά τη λήξη του πολέμου. Στα Γενικά Αρχεία του βουλγαρικού κράτους σώζονται ακόμη προσωπικές της επιστολές, στις οποίες περιγράφει τα γεγονότα όπως τα βίωσε η ίδια ως μάρτυρας,[35] το ακόλουθο απόσπασμα μας παραθέτει χαρακτηριστικές εικόνες από τις συνθήκες κράτησης των Ελλήνων Εβραίων:
«Παρουσιάζω τις αναμνήσεις μου από τις δραματικές σκηνές που αντίκρυσα στο λιμάνι και στον σιδηροδρομικό σταθμό κατά την απέλαση των Εβραίων από την περιοχή του Αιγαίου και της Θράκης στην Γερμανία διαμέσου της Λομ την άνοιξη του 1943 [..]
Κατά τις πρώτες μέρες του Μαρτίου, ή στα τέλη, περίπου 15 με 20 Μαρτίου 1943, ημέρα Δευτέρα ήτανε, πήγα στην γειτόνισσά μου κ. Πένκα Βούκο Ιβόσσεβα [..] Φέρνοντάς μου ένα ποτήρι νερό μου είπε: «Δεν μπορώ Νάντκα τώρα τρεις μέρες να πηγαίνω στην κουζίνα. Δεν αντέχω να βλέπω αυτά που γίνονται, καθώς ακούω τις φωνές και τις εκκλήσεις των στοιβαγμένων σε σειρές βαγονιών Εβραίων, οι οποίοι θα μεταφερθούν στην Γερμανία, και περιμένουν τα ατμόπλοια». Άφησα το ποτήρι στο τραπέζι χωρίς να πιω και πήγα στο διπλανό δωμάτιο, το οποίο βλέπει στον Δούναβη, και πόνεσε η ψυχή μου με αυτό που αντίκρυσα: από τις εσοχές βαγονιών που χρησιμοποιούνται για την μεταφορά αλόγων, έβλεπα χέρια ανθρώπων, και άκουγα σπαρακτικές φωνές που έκαναν εκκλήσεις για βοήθεια σε τρεις γλώσσες: στα Βουλγάρικα, στα Τούρκικα και στα Εβραϊκά: «Δεν υπάρχει κανείς άνθρωπος εδώ να μας δώσει έστω νερό;». Τα καταλάβαινα όλα και στις τρεις γλώσσες, γιατί όταν ήμουν μικρή έκανα παρέα με παιδιά Εβραίων [..]
Οι εικόνες που αντίκρυσα με τις φωνές να ακούγονται από τα βαγόνια, μου έφεραν στην μνήμη τα παιδικά μου χρόνια. Σκοτείνιασαν τα πάντα γύρω μου και μόλις συνήλθα αναζήτησα μια μεγάλη κανάτα και φλιτζάνια και βγήκα έξω κατευθυνόμενη προς τα βαγόνια. Με σταμάτησαν φύλακες με στολές και αστυνομικοί, οι οποίοι υψώνοντας τα όπλα μου είπαν: «Πίσω αλλιώς θα ρίξουμε, θα πεθαίνεις σαν σκυλί». Ένας χρησιμοποίησε το όπλο του για να με σπρώξει προς τα πίσω. Κοιτάζοντάς τον στα μάτια του είπα: «Εσύ δεν έχεις οικογένεια; Δεν έχεις παιδιά;» [..] σκοτώστε με αλλά αφήστε πρώτα να δώσω νερό σε αυτούς.. εσείς δεν έχετε καρδιά; Δεν έχετε ψυχή; Πώς μπορείτε τρεις μέρες και τρεις νύχτες να τους έχετε αφήσει έτσι χωρίς να τους έχετε δώσει λίγο νερό; [..]».[36]
Οι στρατιώτες άφησαν τελικά την Βασσίλεβα να προσφέρει νερό και το παράδειγμά της ακολούθησαν και άλλοι από τα γύρω σπίτια και μοίρασαν φρούτα και κάποια τρόφιμα στους ανθρώπους που ήταν στοιβαγμένοι στα βαγόνια.
Η πράξη αυτή δεν ήταν αρκετή για να αλλάξει ο ρους των γεγονότων. Από τους Εβραίους που μεταφέρθηκαν στο στρατόπεδο εξόντωσης της Τρεμπλίνκα, κανείς δεν επέζησε. Από τους Εβραίους των υπό βουλγαρική κατοχή περιοχών, μόνο μερικές εκατοντάδες επιβίωσαν του Ολοκαυτώματος. Αρκετοί από τους διασωθέντες είχαν βρει καταφύγιο στο αντιστασιακό κίνημα, ενώ άλλοι παρέμεναν σε τάγματα εργασίας κατά την περίοδο των οργανωμένων απελάσεων.
*Η Άννα Μπατζέλη είναι Διδάκτωρ Ιστορίας ΑΠΘ
[1] Το άρθρο αποτελεί ουσιαστικά σύμπτυξη άρθρου που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Έρεισμα για την Ιστορία, υπό τον τίτλο «Το Ολοκαύτωμα στις υπό βουλγαρική Κατοχή περιοχές της Γιουγκοσλαβίας και της Ελλάδας (1941-1943)». Το άρθρο είναι ελεύθερα προσβάσιμο στους ακόλουθους συνδέσμους: http://modernhistorylab.he.duth.gr/wp-content/uploads/2021/12/%CE%88%CF%81%CE%B5%CE%B9%CF%83%CE%BC%CE%B1-2_61-74-%CE%9C%CF%80%CE%B1%CF%84%CE%B6%CE%B5%CE%BB%CE%B7.pdf
και
[2] Για μια παρουσίαση των βουλγαρικών οργανώσεων και του ρόλου τους κατά την περίοδο της Κατοχής, βλ. Άννα Μπατζέλη, Κατοχή ή Απελευθέρωση; Όψεις της βουλγαρικής πολιτικής στην Γιουγκοσλαβική Μακεδονία κατά την διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, 1941-1944 (Θεσσαλονίκη: αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, 2019), 58-79. Η διατριβή είναι ελεύθερα προσβάσιμη και στον ακόλουθο σύνδεσμο: https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/46640
[3] Ρουμιάνα Μαρίνοβα – Χρηστίδη, Η μεταχείριση των Εβραίων στη Βουλγαρία κατά την διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου: Ευρωπαϊκή Εξαίρεση;, Το Ολοκαύτωμα στα Βαλκάνια (Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο 2011), 37.
[4] Държавен вестник, 23 Ιανουαρίου 1941.
[5] Фани Милкова, История на българската буржоазна държава и право през периода 1918-1944 година (София: Университетско изд-во “Св. Климент Охридски”, 1973), 192-193· Фани Милкова, Българската държава и изключителното й законодателство през периода 1923-1944 г. (София: Университетско изд-во “Св. Климент Охридски”, 1991), 501· Иван Божилов, Вера Мутафчиева, Андрей Пантев, Константин Косев, Стойчо Грънчаров,История на България (София: ИК “Христо Ботев”, 1993), 711· Димитър Токушев, История на новобългарската държава и право 1878 – 1944 (София: изд-во СИБИ, 2006), 370-371.
[6] ЦДА, фонд 173К, опис 6, а.е. 1787 (Σόφια, 10 – 11 Ιουλίου 1941)· ЦДА, фонд 173К, опис 6, а.е. 1790 (Σόφια, 11 – 14 Ιουλίου 1941).
[7] ЦДА, фонд 264К, опис 1, а.е. 119 (Σόφια, 10 Δεκεμβρίου 1941).
[8] Александър Гребенаров, Надя Манолова-Николова (επιμ. έκδοσης), Българското управление във Вардарска Македония (1941-1944): документален сборник (София: Държавна агенция “Архиви”, 2011), 63.
[9] Για το πλήρες κείμενο του πρωτοκόλλου, βλ.: http://www.jewishvirtuallibrary.org/the-wannsee-protocol.
[10] ЦДА, фонд 666К, опис 1, а.е. 1 (Σόφια, 7 Νοεμβρίου 1942)· ЦДА, фонд 173К, опис 6, а.е. 1735 (Σόφια, 18 Δεκεμβρίου 1941 – 5 Ιανουαρίου 1942)· ЦДА, фонд 242К, опис 2, а.е. 2514, (Σόφια, 5 Φεβρουαρίου 1942)· ЦДА, фонд 264К, опис 1, а.е. 124 (Σόφια, 6 Οκτωβρίου 1942)· ЦДА, фонд 250б, опис 1, а.е. 47 (Σόφια. 14 Ιανουαρίου 1942)· ЦДА, фонд 173К, опис 6, а.е. 2124 (Σόφια, 19-16 Μαρτίου 1942)· New York Times, 16 Μαΐου 1942· Драгољуб С. Петровић, “Положај Јевреја у југоисточном делу Србије и у Македонији под Бугарском у II светском рату” Balkanica XXIV (1993), 241.
[11] Димитър Токушев, История на новобългарската държава и право 1878 – 1944 (София: изд-во СИБИ 2006), 369-370.
[12] Σ. τ. Σ.: Το Εβραϊκό Μουσείο της Ελλάδος διαθέτει σχετικό φωτογραφικό αρχειακό υλικό, βλ. π.χ.: https://www.searchculture.gr/aggregator/edm/jewishmuseum/000141-photograph-3350_
[13] Βασίλης Ριτζαλέος, Η ελληνική ορθόδοξη Εκκλησία της Θεσσαλονίκης και το Ολοκαύτωμα, Το Ολοκαύτωμα στα Βαλκάνια (Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο 2011), 312-313.
[14] New York Times, 5 Μαΐου 1942.
[15] Σκληρότατο μέτρο ήταν η συστηματική στρατολογία ανδρών από τις βουλγαροκρατούμενες περιοχές για εκτέλεση καταναγκαστικής εργασίας στο εσωτερικό της Βουλγαρίας («τρουντουβάκια», «τάγματα εργασίας»). Εξυπηρετούσε στην εξασφάλιση δωρεάν εργασίας στα δημόσια έργα της Βουλγαρίας, στην αποστέρηση του πληθυσμού από τα πιο ενεργητικά και αποδοτικά μέλη του, στην αποφυγή πύκνωσης των αντάρτικων κινημάτων στα κατεχόμενα από τους Βουλγάρους εδάφη κ.ά. βλ. σχετικά: Αικατερίνη Θ. Τσέκου, Τρίτη Βουλγαρική Κατοχή της Καβάλας, 1941-1944, Θεσσαλονίκη 1995, 103-119 (Πρωτεύουσα μεταπτυχιακή εργασία στην Ιστορία των Σλαβικών Λαών – ΑΠΘ).
[16] Илюстрация Илинден, Μάρτιος 1942, σ. 13.
[17] ЦДА, фонд 173К, опис 6, а.е. 2212 (Σόφια, 15 Απριλίου – 29 Ιουνίου 1942)· New York Times, 28 Ιουνίου 1942· Нир Барух, Кръстю Гергинов, Антонина Желязкова, Давид Коен, Ангелина Пенева (επιμ. έκδοσης), Оцеляването: Сборник от документи 1940-1944 (София: Шалом, 1995), 184.
[18] ЦДА, фонд 666К, опис 1, а.е. 2 (Πιρότ, 1943 – χωρίς ακριβή ημερομηνία, οπωσδήποτε η αναφορά αυτή συντάχθηκε κατά το πρώτο τρίμηνο του 1943)· ЦДА, фонд 667К, опис 1, а.е. 7 (Στιπ, Οκτώβριος 1942 – χωρίς ακριβή ημερομηνία)· New York Times, 29 Αυγούστου 1942· Витка Тошкова и др., България своенравният съюзник на Третия райх (София: Военноиздателски комплекс “Св. Георги Победоносец”, 1992), 113-116· Dimitar Jončev, “The Jews from the New Lands in the Policy of Tzar Boris III (October 1940 – March 1943).” Annual of the Organization of the Jews in Bulgaria „Shalom”, Vol. XXVII (1993/1994): 19-30· Николай Поппетров, Програмни и организационни документи на български авторитаристки националистически формации (София: 2009), 90-94.
[19] ЦДА, фонд 190К, опис 1, а.е. 8518 (Σόφια, 22 Φεβρουαρίου 1943).
[20] Αssa Aaron, Macedonia and the Jewish People (Skopje: 1994), 36.
[21] Σχετικά με την απόπειρα παραποίησης της Συμφωνίας από τον Μπέλεφ προκειμένου να συμπεριληφθούν και οι Βούλγαροι Εβραίοι, βλ. Ρουμιάνα Μαρίνοβα – Χρηστίδη, Η μεταχείριση των Εβραίων στη Βουλγαρία κατά την διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου: Ευρωπαϊκή Εξαίρεση;, Το Ολοκαύτωμα στα Βαλκάνια (Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο 2011), 46.
[22] ЦДА, фонд 1318К, опис 1, а.е. 2200 (Δεκέμβριος 1940 – χωρίς ακριβή ημερομηνία)· ЦДА, фонд 1318К, опис 1, а.е. 2201 (Σόφια, 2 Απριλίου – 25 Ιουνίου 1943)· ЦДА, фонд 250б, опис 1, а.е. 47 (Σόφια, 23 Νοεμβρίου 1943)· ЦДА, фонд 250б, опис 1, а.е. 47 (Σόφια, 27 Μαΐου 1943)· ЦДА, фонд 250б, опис 1, а.е. 47 (Σόφια, Ιανουάριος – Μάρτιος 1943).
[23] ЦДА, фонд 1335К, опис 1, а.е. 126 (Σόφια, 17 Μαρτίου 1943).
[24] Πρβ. επιστολή εκπροσώπων της βουλγαρικής ιντελιγκέντσιας (συγγραφέων, ακαδημαϊκών κλ. π.) προς τον Πρωθυπουργό και τον πρόεδρο της Βουλής, αντίγραφο της οποίας σώζεται στο αρχείο του Μουσάνωφ: ЦДА, фонд 1303К, опис 1, а.е.1: Επιστολή επιφανών Βούλγαρων συγγραφέων (μεταξύ αυτών ο Ελίν Πελίν και η Ελισαβέτα Μπαγκριάνα) και άλλων δημόσιων προσώπων προς τον Πρωθυπουργό και τον Πρόεδρο της Βουλγαρικής Εθνικής Βουλής, με την οποία ζητούν να διακοπούν οι εργασίες της Βουλής περί της συζήτησης για τον «Νόμο για την Προστασία του Έθνους». Η παύση των συζητήσεων και η μη επικύρωση του Νόμου, θα «περισώσει την τιμή του έθνους» και «θα σεβαστεί θεμελιώδεις αξίες του Βουλγαρικού λαού» αυτές της ανθρωπιάς και της φιλαλληλίας, σύμφωνα με τους συντάκτες (Σόφια, 17 Οκτωβρίου 1940).
[25] Βλ. αναλυτικά την ακόλουθη συλλογή εγγράφων διαμαρτυρίας για τις διώξεις έναντι των Εβραίων από απλούς πολίτες, συλλόγους, πολιτικά και άλλα πρόσωπα: Давид Коен и др., Борбата на ългарския народ за защита и спасяване на евреите в България през Втората световна война, Документи и материали (София: БАН, 1978), 17-22.
[26] Tzvetan Todorov, The Fragility of Goodness. Why Bulgaria’s Jews Survived the Holocaust (London: Orion, 2001), 5-15.
[27] Георги Марков, Покушения, насилие и политика в България 1878-1947 (София: Военно-издателство, 2003), 302-303.
[28] Σπυρίδων Σφέτας, Εισαγωγή στην Βαλκανική Ιστορία, τ. Β, Από τον Μεσοπόλεμο στην Λήξη του Ψυχρού Πολέμου (1919-1989) (Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2011), 264-265. Πρβ. Μια διαφορετική οπτική επί του θέματος: Ξανθίππη, Κοτζαγεώργη-Ζυμάρη, Οι πληθυσμιακές μεταβολές στην Ανατολική Μακεδονία και την Θράκη κατά την διάρκεια της Κατοχής, Η Βουλγαρική Κατοχή στην Ανατολική Μακεδονία και την Θράκη (Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής 2002), 156 (υποσημ. 20).
[29] Σ. τ. Σ.: Η Ανατολική Μακεδονία και η Θράκη ανήκαν διοικητικά στην «περιφέρεια Άσπρης θάλασσας» ή «Αιγαίου» ή «Αιγαιίδα» (Μπελομόρε), η οποία συμπεριλαμβανόταν στην 4η περιοχή (Στάρα Ζαγκόρα – Πλόβντιφ – Μπελομόρε) της βουλγαρικής επικράτειας.
[30] ЦДА, фонд 173К, опис 6, а.е 2425 (Σόφια, 26 Μαρτίου 1943).
[31] Φωτογραφικό υλικό από τις επιχειρήσεις στην Ανατολική Μακεδονία και την Θράκη διαθέτει το Εβραϊκό Μουσείο, βλ. λ.χ.: https://www.searchculture.gr/aggregator/edm/jewishmuseum/000141-photograph-1346_
[32] New York Times, 24 Μαρτίου 1943.
[33] Ξανθίππη, Κοτζαγεώργη-Ζυμάρη, Οι πληθυσμιακές μεταβολές στην Ανατολική Μακεδονία και την Θράκη κατά την διάρκεια της Κατοχής, Η Βουλγαρική Κατοχή στην Ανατολική Μακεδονία και την Θράκη (Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής 2002), 164.
[34] Ξανθίππη, Κοτζαγεώργη-Ζυμάρη, Οι πληθυσμιακές μεταβολές στην Ανατολική Μακεδονία και την Θράκη κατά τη διάρκεια της Κατοχής, Η Βουλγαρική Κατοχή στην Ανατολική Μακεδονία και την Θράκη (Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής 2002), 162-167.
[35] ЦДА, фонд 1568К, опис 1, а.е. 190 (Λομ, 20 Οκτωβρίου 1944)· ЦДА, фонд 1568К, опис 1, а.е. 190 (Λομ, 19 Ιουλίου 1947)· ЦДА, фонд 1568К, опис 1, а.е. 190 (Λομ, 30 Αυγούστου 1947).
[36] Μετάφραση της συγγραφέως από τα Βουλγάρικα. Πηγή: ЦДА, фонд 1568К, опис 1, а.е. 190 (Λομ, 19 Ιουλίου 1947).
Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.
