Προπαγανδα και συνωμοσια

Δεν χωρά καμία αμφιβολία ότι η προπαγάνδα γνωρίζει μεγάλη άνθηση στη σημερινή εποχή της κατευθυνόμενης διαφήμισης, του διαδικτύου, των χαλκευμένων δημοψηφισμάτων και των απολυταρχικών καθεστώτων. Προπαγάνδα ασκείται, είτε επίσημα είτε ανεπίσημα, από πολλούς κρατικούς φορείς και κόμματα, σε όλες τις χώρες του κόσμου έστω και περιστασιακά, είτε με την καλή είτε με την κακή έννοια. Πρόκειται όμως για ένα φαινόμενο του εικοστού αιώνα ή για μία πρακτική που ίσχυε από τα αρχαία χρόνια;

Κατ’ αρχάς οφείλουμε πρωτίστως να ορίσουμε το ακριβές περιεχόμενο του όρου, αλλά και να ανιχνεύσουμε την προέλευση της λέξης, σύμφωνα με τον ορισμό που δίνει ο Γεώργιος Μπαμπινιώτης. Ως προπαγάνδα ορίζεται κάθε προσπάθεια επηρεασμού της κοινής γνώμης προς ορισμένη κατεύθυνση ή ως η προσπάθεια διάδοσης συγκεκριμένων ιδεών προς επίτευξη κάποιου σκοπού. Η ίδια η λέξη προέρχεται από το λατινικό propago, το οποίο σημαίνει «εκτείνω, αυξάνω». Η ίδια η λέξη προπαγάνδα όμως δεν είναι τόσο παλιά. Εμφανίστηκε για πρώτη φορά στη Σύνοδο προς διάδοση της πίστεως (Congregatio de propaganda fide), η οποία συστήθηκε το 1559 από τον Πάπα Κλήμεντα Η΄, με στόχο τη διάδοση του καθολικισμού και την υπεράσπισή του έναντι του ανερχόμενου νέου ρεύματος του προτεσταντισμού. Η λέξη λοιπόν επινοήθηκε προκειμένου να δηλώσει την απάντηση της Καθολικής Εκκλησίας στη Μεταρρύθμιση του Λούθηρου. Έκτοτε, η λέξη με τις λατινικές ρίζες απέκτησε νέο περιεχόμενο και χρησιμοποιείται με την έννοια που γνωρίζουμε σήμερα.

Η ίδια η έννοια της προπαγάνδας όμως είναι τόσο παλιά, σχεδόν όσο και ο άνθρωπος. Για την ακρίβεια κρατική προπαγάνδα ανιχνεύεται σε κάθε οργανωμένο πολιτισμό και κοινωνία  από την πλευρά των κυβερνώντων, ήδη από τις προϊστορικές κοινωνίες, όπως, για παράδειγμα, στην Αρχαία Αίγυπτο. Συστηματική προπαγάνδα ασκούσαν επίσης τα τυραννικά καθεστώτα στην αρχαία Ελλάδα, χωρίς όμως να την αποκαλούν με το συγκεκριμένο όνομα. Αντί του όρου προπαγάνδα, θα μπορούσαμε να πούμε ότι γινόταν χειραγώγηση των μαζών από το κράτος.

Όση όμως προπαγάνδα και να ασκούν κάποιες φορές οι νόμιμα εκλεγμένες με δημοκρατικό τρόπο κυβερνήσεις και περιστασιακά τα ΜΜΕ, αυτή δεν συγκρίνεται με τίποτε με την προπαγάνδα που υπάρχει στα απολυταρχικά καθεστώτα, είτε αυτά ανήκουν στην άκρα δεξιά είτε στην άκρα αριστερά. Αυτονόητο είναι επομένως ότι καθεστώτα όπως του Χίτλερ στη Γερμανία ή του Στάλιν στη Σοβιετική Ρωσία ασκούσαν συστηματικά προπαγάνδα, προκειμένου να κατευνάσουν τη δυσαρέσκεια του κόσμου και να μπορέσουν να παραμείνουν στην εξουσία. Τέλος, συστηματική προπαγάνδα ασκείται συνήθως στα κράτη, τόσο κατά την παλαιότερη εποχή όσο και στη σημερινή, όταν ένα κράτος βρίσκεται σε πόλεμο με κάποιο άλλο και φυσικά το γεγονός αυτό διογκώνεται ακόμη περισσότερο, εφόσον πρόκειται για απολυταρχικό καθεστώς.

Προπαγάνδα όμως δεν ασκούν μονάχα οι κρατικοί φορείς, αλλά συχνά και οι θρησκείες, ή διάφορες άλλες κοινωνικές ομάδες πολιτών σε κάποιες άλλες. Όσο για τα όρια μεταξύ της θεμιτής πειθούς και της προπαγάνδας, αυτά δεν είναι πάντοτε δυστυχώς ευδιάκριτα. Όπου, βεβαίως, υπάρχει εξαναγκασμός και απειλή των μαζών, η προπαγάνδα απογειώνεται. Σήμερα δε που οι κάθε λογής προπαγανδιστές έχουν και τα όπλα της ψυχολογίας στη διάθεσή τους, οι πολίτες οφείλουν να είναι ακόμη περισσότερο υποψιασμένοι και να αντιστέκονται στις εκάστοτε πιέσεις.

Συνωμοσία: ορισμός, προϋποθέσεις και χαρακτηριστικά

Η λέξη συνωμοσία, από την άλλη, είναι αρχαιοελληνικής προελεύσεως και προέρχεται από το πρόθεμα συν + όμνυμι, το οποίο σημαίνει ορκίζομαι μαζί. Ως συνωμοσία ορίζεται επομένως κάθε μυστικό σχέδιο το οποίο αποφασίζουν από κοινού στα κρυφά ορισμένα άτομα προς επίτευξη κάποιου σκοπού.

Φυσικά η ιδέα ότι οτιδήποτε μας συμβαίνει δεν οφείλεται στην ίδια την Ιστορία, αλλά αποτελεί αποτέλεσμα κατευθυνόμενης δράσης κάποιων ανθρώπων, δεν είναι καινούρια, αλλά, αντιθέτως, τόσο παλιά όσο και ο ίδιος ο άνθρωπος. Στην ιστορία έμειναν η συνωμοσία της πυρίτιδας στην Αγγλία το 1605 και η συνωμοσία του Κατιλίνα ήδη από τα ρωμαϊκά χρόνια, για να πάρουμε εδώ δύο από τα γνωστότερα παραδείγματα.

Βασική προϋπόθεση όμως για την ύπαρξη μιας συνωμοσίας, είναι η γνωστοποίησή της σε λίγα μόνο άτομα, δηλαδή η μυστικότητα. Αν την ύπαρξη της συνωμοσίας γνωρίσει μεγάλος αριθμός ανθρώπων, έτσι ώστε αυτή δύσκολα να κρατιέται κρυφή πλέον, τότε δεν μπορεί να υπάρξει συνωμοσία.

Αληθινές συνωμοσίες υπήρχαν πάντοτε στις ανθρώπινες κοινωνίες, αλλά το ίδιο και άνθρωποι οι οποίοι έβλεπαν παντού συνωμοσίες που δεν υπήρχαν. Σήμερα, εξαιτίας του διαδικτύου και της εντεινόμενης παραπληροφόρησης των μαζών, οι κάθε λογής θεωρίες συνωμοσίας σχετικά με το ότι όλα όσα μας συμβαίνουν είναι κατευθυνόμενα γνωρίζουν μεγάλη έξαρση. Τροφή σε όλα αυτά δίνει, αναμφίβολα, και η επερχόμενη και ολοένα περισσότερο διογκούμενη κλιματική κρίση, η οποία φτωχοποιεί αναπόφευκτα μεγάλο μέρος του κόσμου μας

Η συνωμοσία διακρίνεται σε γεγονοτική και συστημική. Η πρώτη είναι μικρότερης έκτασης και αφορά ένα συγκεκριμένο ιστορικό γεγονός, όπως για παράδειγμα οι διαδόσεις περί ψευδούς προσσελήνωσης των ανθρώπων το 1969. Η συστημική συνωμοσία είναι μεγαλύτερης έκτασης και περιλαμβάνει μία οντότητα που πραγματοποιεί συστηματοποιημένα συγκεκριμένες δραστηριότητες, προκειμένου να αποκτήσει τον έλεγχο ενός κράτους, μιας περιοχής, ή ακόμη και του κόσμου ολόκληρου. Σε αυτό το πλαίσιο πολλές μικρές γεγονοτικές συνωμοσίες μπορεί να αποτελούν μέρος μίας μεγαλύτερης συστημικής.

Αληθινές συνωμοσίες υπήρχαν φυσικά πάντοτε στις ανθρώπινες κοινωνίες, όπως ήδη προειπώθηκε, αλλά το ίδιο και άνθρωποι οι οποίοι έβλεπαν παντού συνωμοσίες που δεν υπήρχαν. Σήμερα, εξαιτίας του διαδικτύου και της εντεινόμενης παραπληροφόρησης των μαζών, οι κάθε λογής θεωρίες συνωμοσίας σχετικά με το ότι όλα όσα μας συμβαίνουν είναι κατευθυνόμενα γνωρίζουν μεγάλη έξαρση. Τροφή σε όλα αυτά δίνει, αναμφίβολα, και η επερχόμενη και ολοένα περισσότερο διογκούμενη κλιματική κρίση, η οποία φτωχοποιεί αναπόφευκτα μεγάλο μέρος του κόσμου μας και δυσκολεύει τις συνθήκες της ζωής μας με παρατεταμένους καύσωνες, ξεσπάσματα επιδημιών κτλ.

Στην εποχή μας, επομένως, η προπαγάνδα λειτουργεί πολλές φορές υπέρ της ύπαρξης ψευδών συνωμοσιών και αποσυντονίζει τους ανθρώπους, ο μέσος όρος των οποίων είναι, δυστυχώς, πάντοτε έτοιμος να αποδεχτεί ως αληθινά γεγονότα που ανήκουν στη σφαίρα του παραλογισμού. Συνεπώς, η  μοναδική μας άμυνα και πάλι είναι η επιστράτευση της λογικής και της κρίσης μας, καθώς και η αποφυγή της παραπληροφόρησης.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Richard J. Evans, «Θεωρίες συνωμοσίας για τον Χίτλερ», Ελένη Αστερίου μτφρ. εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2022.
• Γ. Μπαμπινιώτης, «Λεξικό της Νέας ελληνικής γλώσσας», Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα 2019.
• Νόαμ Τσόμσκυ, «Τα ΜΜΕ ως όργανο κοινωνικού ελέγχου και επιβολής», Νότης Πατσαλός μτφρ., εκδ. Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα 1997.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.