Οταν η γεωγραφια επαν-ερμηνευει τον ρου της ιστοριας
Μαριάννα Κορομηλά, «Οι Έλληνες στη Μαύρη Θάλασσα: Από την εποχή του χαλκού ως τις αρχές του 20ού αιώνα», Νίκος Διονυσόπουλος (επιμ.), γ΄ έκδοση, Αρχείο της Πολιτιστικής Εταιρείας Πανοράματος, Αθήνα 2022, σ. 488
Οι γεωπολιτικές ανακατατάξεις στις οποίες βρισκόμαστε θεατές τους τελευταίους μήνες στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας και υπαγορεύουν οι πολεμικές συγκρούσεις μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας καθώς και οι εντάσεις που προκαλούνται από τη δράση της Τουρκίας –και όχι μόνο– καθιστούν τον Εύξεινο Πόντο και την ευρύτερη περιοχή του άκρως επίκαιρη. Στην περιοχή αυτή, παρά την «αφιλοξενία» της (Άξενος λεγόταν εξάλλου αρχικά ο Πόντος), έζησε και άκμασε με τη δράση του, από αρχαιοτάτων χρόνων, το ελληνικό στοιχείο, όπως αποδεικνύει και η πολύχρονη ερευνητική προσπάθεια της καταξιωμένης – αλλά και με απαράμιλλο προσωπικό αφηγηματικό ύφος, και ήθος– ιστορικού Μαριάννας Κορομηλά.
Τους Έλληνες λοιπόν της Μαύρης Θάλασσας μελετά διεξοδικά για πάνω από είκοσι χρόνια και καταγράφει την παρουσία τους από την εποχή του χαλκού ως και τις αρχές του 20ού η Μαριάννα Κορομηλά, η οποία προχώρησε τον Μάιο του 2022 στην τρίτη επανέκδοση του τόμου με τίτλο «Οι Έλληνες στη Μαύρη Θάλασσα: Από την εποχή του χαλκού ως τις αρχές του 20ού αιώνα» σε συνεργασία με το Αρχείο Πολιτιστικής Εταιρείας Πανοράματος. Η πολυτελής αυτή επανέκδοση με το σκληρό εξώφυλλο, έγινε σε επιμέλεια του Νίκου Διονυσόπουλου και δεν αποτελεί μια απλή ανατύπωση της ήδη ανανεωμένης και επαυξημένης δεύτερης έκδοσης που κυκλοφόρησε το 2001. Σε αυτήν πλέον το κείμενο είναι μονοτονικό, βελτιώθηκαν ορισμένες από τις 429 εικόνες που φιλοξενούνται καθώς και μερικοί από τους 44 χάρτες –σημειωτέον ότι οι περισσότεροι από τους χάρτες (33) έγιναν ειδικά για αυτήν την έκδοση.
Το πόνημα αυτό καλύπτει με την πλούσια ύλη του 488 σελίδες, διαχωρίζεται σε έξι κεφάλαια, εμπεριέχει δύο παραρτήματα και ένα ιδιαίτερα εύχρηστο, τόσο για τους ερευνητές όσο και για τους απλούς αναγνώστες, ευρετήριο χαρτών. Μεταξύ άλλων, στην έκδοση συμμετέχουν με άρθρα τους και κορυφαίοι αρχαιολόγοι, ιστορικοί κλπ., όπως ο Otar Lordkipanidze που αναφέρεται στους Έλληνες της περιοχής της Κολχίδας, ο Alexander Alexidze, που σκιαγραφεί τη Μάρθα-Μαρία, «μια εξέχουσα φυσιογνωμία στην ιστορία του βυζαντινού και γεωργιανού πολιτισμού», ο Πέτρος Ν. Πρωτονοτάριος, ο οποίος ασχολείται με τη νομισματοκοπία της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντος κ.ά.
Ιδιαίτερα διαφωτιστικό είναι το προλογικό σημείωμα της ίδιας της συγγραφέως για την πορεία των εκδόσεων στον χρόνο, το αναλυτικό περιεχόμενο της επανέκδοσης καθώς και τα χαρακτηριστικά εκείνα που προσδίδουν διαχρονική επικαιρότητα στο συγκεκριμένο βιβλίο, το οποίο και παρατίθεται ακολούθως.
Μαριάννα Κορομηλά, «Οι κοσμοϊστορικές αλλαγές, οι γεωπολιτικές ανακατατάξεις και οι δραματικές συγκυρίες καθιστούν συνεχώς επίκαιρο αυτό το βιβλίο»
«Οι κοσμοϊστορικές αλλαγές, οι γεωπολιτικές ανακατατάξεις, οι εξελίξεις σε διεθνές και περιφερειακό επίπεδο και οι δραματικές συγκυρίες που μας περικυκλώνουν καθιστούν συνεχώς επίκαιρο αυτό το βιβλίο. Μια διαρκής επικαιρότητα που επανέρχεται με μεγάλες εντάσεις από την πρώτη έκδοση, η οποία κυκλοφόρησε τον Απρίλιο του 1991 στα αγγλικά, για να συνοδεύσει τότε μία έκθεση στο King’s College του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, μέχρι σήμερα, όταν κρίθηκε απαραίτητη η επανέκδοση του έργου, το οποίο είχε κυκλοφορήσει ανανεωμένο και σε μεγάλο βαθμό εμπλουτισμένο το 2001, καθώς το επέβαλαν τα γεγονότα μεταξύ 1991 και 2001. Αυτά όλα εξηγούνται στον Πρόλογο της έκδοσης του 2001. Αυτό που δύσκολα μπορεί να εξηγηθεί είναι η αβελτηρία του δυτικού κόσμου στη διάρκεια εκείνης της κρίσιμης δεκαετίας, όταν μεταβάλλονταν τα πάντα στις έξι χώρες που αυλίζονται στη μαυροθαλασσίτικη λεκάνη και στις χώρες του ευρύτερου ευρωπαϊκού, ευρασιατικού και ασιατικού περίγυρου.
Δίχως να παραγνωρίζω τη σπουδαιότητα της επικαιρότητας και τις επιτακτικές ιδιότητες ή τις επιταχυντικές της ικανότητες –σ’ αυτές εξάλλου οφείλεται εν πολλοίς και η έκδοση του 2022– πρέπει να πω ότι αυτό το πόνημα θεωρήθηκε ένα διαχρονικό έργο αναφοράς, επειδή στηρίζεται στον πιο σταθερό παράγοντα του ιστορικού γίγνεσθαι διά μέσω των χιλιετιών: τα γεωγραφικά δεδομένα. Όσες αλλοιώσεις κι αν έχει υποστεί το φυσικό περιβάλλον, όσο κι αν η Μαύρη Θάλασσα σαπίζει λόγω της τρομακτικής οικολογικής μόλυνσης και των αποβλήτων που κατεβάζουν τα μεγάλα ποτάμια, οι γεωγραφικές συντεταγμένες παραμένουν ο μοναδικός και σχεδόν αμετάβλητος παράγοντας που διαμορφώνει τη μοναδική στέρεη βάση για να παρακολουθήσει κανείς τις ανθρώπινες δραστηριότητες σε όλα τα πεδία και να κατανοήσει, ως έναν βαθμό, τις πολιτικές αποφάσεις, τις κοινωνικές νοοτροπίες και συμπεριφορές.
“Δίχως τη βούληση των αρχαίων Βυζαντίων, κανείς δεν μπορεί να εισπλεύσει στον Εύξεινο Πόντο ή να εκπλεύσει”, λέει ο Πολύβιος για εκείνους που κατείχαν τον Βόσπορο, δηλαδή τους Μεγαρείς. Ενώ ο Ηρόδοτος και, δεκαπέντε αιώνες αργότερα, ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ζ΄ ο Πορφυρογέννητος αισθάνονται την ανάγκη να περιγράψουν τον ποταμό Δνείπερο –από τους καταρράκτες κοντά στο Κίεβο μέχρι τις εκβολές του 1.000 χιλιόμετρα νοτιότερα. Η γεωγραφική θέση της αρχαιοελληνικής Χερσονήσου-βυζαντινής Χερσώνας στο νοτιοδυτικό άκρο της Κριμαίας υπέδειξε στη Μεγάλη Αικατερίνη τον τόπο όπου έπρεπε να ιδρυθεί η Σεβαστούπολη και να χτιστεί ο ναύσταθμος του τσαρικού Στόλου της Μαύρης Θάλασσας. Έκτοτε, η Σεβαστούπολη, που ελέγχει κυρίως το δυτικό τμήμα της Μαύρης Θάλασσας και σημαδεύει από μακριά την είσοδο του Βοσπόρου, πρωταγωνιστεί στα πολεμικά γεγονότα και τα πολιτικά-διπλωματικά τεκταινόμενα.
«Οι Έλληνες εξευμένισαν τη γεωγραφία, την εξανθρώπισαν και της έδωσαν ιστορική υπόσταση»
Η γεωγραφία, λοιπόν. Η μεγάλη απούσα από τον ιστορικό μας ορίζοντα. Το απόλυτο κενό της επίσημης παιδείας. Η πλήρης αντίθεσή μας με την εκπληκτική γεωγραφική συνείδηση που καλλιέργησαν οι Έλληνες επί χιλιετίες. Και μόνο τις ορεινές διαβάσεις και τους επικοινωνιακούς άξονες που ελέγχουν μέχρι σήμερα τα βυζαντινά καστρομονάστηρα του Ανατολικού Πόντου να δει κανείς, αρκούν για να αντιληφθεί τη σχέση εκείνων των κοινωνιών με την έκταση του χώρου και του χρόνου. Ενώ, μόλις τώρα, που τέθηκε ξανά σε λειτουργία ο φυσικός άξονας του Έβρου, συνειδητοποιούμε κι εμείς ότι πρόκειται για τον κυριότερο επικοινωνιακό άξονα της ανατολικής Βαλκανικής από το Αιγαίο μέχρι τις εκβολές του Δούναβη στη Μαύρη Θάλασσα.
Τη γεωγραφία κινητοποίησαν οι Έλληνες και μετέτρεψαν τον Άξενο Πόντο σε Εύξεινο. Αυτό το τόσο συχνά επαναλαμβανόμενο “κλισέ”, που ακούγεται σαν κοινοτοπία, είναι η ουσία της έντονης δραστηριότητας, της αδιάλειπτης παρουσίας και του συνεχούς αγώνα των Ελλήνων πέρα από τις Συμπληγάδες. Στον αντίποδα του αιγαιοπελαγίτικου κόσμου. Άλλωστε και οι ίδιες οι Συμπληγάδες συμβολίζουν το όριο των αντοχών. Οι Έλληνες το ξεπέρασαν, αλλά δεν νίκησαν τη γεωγραφία. Την άκουσαν. Τη σεβάστηκαν. Συμφιλιώθηκαν μαζί της. Την εξευμένισαν, την εξανθρώπισαν και της έδωσαν ιστορική υπόσταση. Η ανθεκτικότητα πολλών πανάρχαιων ελληνικών τοπωνυμίων φανερώνει την ιερή σχέση των Ελλήνων με τα πιο άγρια βράχια, τους πιο αφιλόξενους τόπους, τα μνήματα ταπεινών ηρώων, τις μνήμες χιλιετιών. Οι Έλληνες διαμόρφωσαν το ανθρωπογενές υπόστρωμα που υποδέχτηκε κατά καιρούς τόσους και τόσους διαφορετικούς λαούς. Οι Έλληνες συνέδεαν το παρελθόν με το παρόν, τις στέπες του Βορρά με τα πανύψηλα βουνά του Νότου, τα πλωτά ποτάμια με την πλουτοπαραγωγική ενδοχώρα, τα μαυροθαλασσίτικα λιμάνια με τις αγορές της Μεσογείου, τις βιομηχανικές μονάδες της Αγγλίας, τα παζάρια της Περσίας. Είναι όλα όσα διηγείται αυτό το βιβλίο, που αντιπαραθέτει στις γεωπολιτικές αβεβαιότητες και τις επιταγές της επικαιρότητας τη γεωγραφική σταθερότητα, όπως τη νοηματοδότησε η συνεχής ελληνική παρουσία. Ο μίτος για όλα αυτά είναι η ελληνική αποκοτιά –ή, αν θέλετε: το ελληνικό ταμπεραμέντο, η ελληνική περιέργεια, η ιδιοφυΐα, οι αρετές και τα ελαττώματα αυτού του λαού που αναζήτησε στα πέρατα του κόσμου το Χρυσόμαλλο Δέρας. Εξάλλου, είναι πλέον κοινά αποδεκτή η άποψη ότι η σημαντικότερη ταξιδιωτική περιπέτεια της ανθρωπότητας, πριν από το ταξίδι του Κολόμβου, ήταν η Αργοναυτική Εκστρατεία.
Έφτασε, λοιπόν, η ώρα, κάτω από τις πιο τραγικές συνθήκες, να επανεκδοθεί αυτό το βιβλίο αναφοράς, τρεις δεκαετίες μετά την πρώτη έκδοση και δύο δεκαετίες μετά την ανανεωμένη και επαυξημένη δεύτερη έκδοση».
Η ιστορικός Μαριάννα Κορομηλά
Η Μαριάννα Κορομηλά γεννήθηκε στην Αθήνα το 1949 και σπούδασε στο Παρίσι Ιστορία και Φιλοσοφία. Επαγγελματικά ασχολήθηκε αρχικά με το ραδιόφωνο όπου και αφοσιώθηκε σε εκπομπές ιστορικού ενδιαφέροντος –μετρά στο ενεργητικό της πάνω από δύο χιλιάδες–, ενώ ήδη από νεαρή ηλικία πραγματοποίησε δεκάδες ταξίδια στη Μέση Ανατολή, την Τουρκία, τη Μαύρη Θάλασσα και τα Βαλκάνια όπου και ήρθε σε επαφή με τον βιωμένο ελληνικό χώρο εκτός συνόρων. Έκτοτε έχει συμμετάσχει σε δεκάδες ελληνικές και ξένες εκδόσεις (βιβλία, περιοδικά, εφημερίδες) και τηλεοπτικές παραγωγές. Άκρως αξιόλογη και επιτυχής κρίνεται και η δράση της στο πλαίσιο της Πολιτιστικής Εταιρείας Πανοράματος, οργανώνοντας εκατοντάδες εκπαιδευτικά σεμινάρια, διαλέξεις, εκθέσεις κλπ. Πρόσφατα βιβλία της είναι η βιογραφία «Στον αστερισμό του Καρκίνου» (ΜΙΕΤ, 2015) καθώς και «Η Μαρία των Μογγόλων» (Πατάκης, 2008).
—Το βιβλίο «Οι Έλληνες στη Μαύρη Θάλασσα: Από την εποχή του χαλκού ως τις αρχές του 20ού αιώνα» είναι ήδη διαθέσιμο σε μεγάλα βιβλιοπωλεία και ηλεκτρονικά καταστήματα. Περισσότερες πληροφορίες για τη δράση του Αρχείου της Πολιτιστικής Εταιρείας Πανοράματος μπορείτε να βρείτε στην ιστοσελίδα https://www.apan.gr/gr/
Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.
