Οι πανδημιες απο την αρχαιοτητα ως σημερα

Μπορεί σε εμάς που ζήσαμε την πρόσφατη πανδημία του covid-19 αυτή να μας φάνηκε σωστός κυκεώνας, όμως η αλήθεια είναι ότι η ανθρωπότητα έχει μάθει να ζει με αυτές ήδη από τη νεολιθική εποχή, όταν η μόνιμη εγκατάσταση των ανθρώπων προκάλεσε έξαρση της μετάδοσης των λοιμωδών νόσων. Πράγματι, μέχρι τη στιγμή κατά την οποία ο άνθρωπος μετακινούνταν διαρκώς, η απειλή των πανδημιών δεν τον αφορούσε παρά μόνο ελάχιστα. Ήταν, κυρίως, η μόνιμη εγκατάσταση σε πυκνές πληθυσμιακές ομάδες σε πόλεις και οικισμούς που προκάλεσε την έξαρση της μολυσματικότητας.

Επιπλέον, οι περισσότερες από τις ασθένειες που μας ταλαιπώρησαν ανά τους αιώνες είχαν ως αφετηρία τα ζώα και έναν ιό που μεταλλάχθηκε έτσι ώστε να προσβάλει τους ανθρώπους. Από τη στιγμή, λοιπόν, που αναπτύχθηκε η κτηνοτροφία και η αναγκαία συμβίωση και επαφή του ανθρώπου με τα ζώα, ήταν αναπόφευκτο να μεταδοθούν και ασθένειες από αυτά στον άνθρωπο. Και είναι αλήθεια, επίσης, πως πράγματι οι περισσότερες ασθένειες έχουν ως αρχική κοιτίδα τους τις θερμές χώρες της Αφρικής ή τις πολυάνθρωπες και γεμάτες υγρασία μεγαλουπόλεις της Ασίας.

Ο εφιάλτης των πανδημιών, επομένως, κατατρύχει την ανθρωπότητα ήδη από τη νεολιθική εποχή, καταγραφές γι’ αυτές όμως εντοπίζονται μονάχα στα ιστορικά χρόνια. Θα μπορούσαμε πάντως να θεωρήσουμε την αναφορά στην Παλαιά Διαθήκη για τη μυστηριώδη ασθένεια που έστειλε ο Θεός του Μωυσή στους «άπιστους» Αιγύπτιους  ως ιστορικό τεκμήριο ότι ασθένειες βασάνιζαν από τότε τις ανθρώπινες κοινωνίες.

Πρώτη, όμως, «επίσημη» ιστορική αναφορά εντοπίζουμε στο έργο του αρχαίου Έλληνα ιστορικού Θουκυδίδη σχετικά με τον λοιμό που έπληξε στην Αθήνα το 430 π.Χ., δηλαδή, έναν χρόνο μετά από την έναρξη του καταστροφικού Πελοποννησιακού Πολέμου. Οι επιστήμονες διχάζονται ακόμη σχετικά με την αληθινή φύση της ασθένειας αυτής που σκότωσε τα δύο τρίτα των Αθηνών και τον ίδιο τον Περικλή. Μάλλον, όμως, επρόκειτο για τυφοειδή πυρετό που ήρθε από την Αφρική.

Επόμενος σταθμός στην ιστορία των λοιμωδών ασθενειών είναι ο λοιμός των Αντωνίνων επί Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, μεταξύ του 165-180 μ.Χ. Κάποιοι αποκάλεσαν την ασθένεια και λοιμό του Γαληνού από τον γιατρό που την περιέγραψε. Μάλλον ήταν μία πρώιμη μορφή ευλογιάς και ήρθε στην Ευρώπη διά μέσω των Ούννων.

Ακολουθεί η αποκαλούμενη πανώλη του Ιουστινιανού το 541 μ.Χ., που ερμηνεύτηκε ως οργή του Θεού από τους Βυζαντινούς. Η ασθένεια αυτή, μία πρώιμη μορφή πανούκλας, κόστισε τη ζωή περίπου στο 30% του πληθυσμού της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, ιδίως στην Κωνσταντινούπολη.

Τον 11^ο αιώνα κάνει επισήμως την εμφάνισή της στην Ευρώπη μία ακόμη φοβερή ασθένεια, η λέπρα. Η ασθένεια ήταν γνωστή και στους αρχαίους Έλληνες και, πιθανότατα, ήρθε από την Ινδία μαζί με τα στρατεύματα του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Τίποτε, όμως, δεν είναι επιβεβαιωμένο. Χάρη στα λεπροκομεία-λαζαρέτα που ξεφυτρώνουν σε πολλές πόλεις της Ευρώπης, η διάδοσή της περιορίζεται. Συνεχίζει, όμως, να υπάρχει πάντα, ιδίως στις νότιες θερμότερες περιοχές της Ευρώπης.

Η γνωστότερη πανδημία έρχεται τον 14^ο αιώνα από την Ασία και είναι η πανώλη σε τρεις θανατηφόρες μορφές: βουβωνική, πνευμονική, σηψαιμική. Αυτή έφτασε στην Ιταλία διαμέσου των καραβιών των Γενοβέζων και από εκεί εξαπλώθηκε σε ολόκληρη την Ευρώπη, κοστίζοντας τη ζωή τουλάχιστον στο ένα τρίτο των Ευρωπαίων, αν όχι στον μισό πληθυσμό. Πώς, όμως, ξεκίνησε τελικά όλη αυτή η καταστροφή; Οι Μογγόλοι πολιορκούσαν τον Καφά της Κριμαίας –γενοβέζικη αποικία– και, προκειμένου να διώξουν τους Γενοβέζους από την πόλη, συνέλαβαν την ιδέα να πετάξουν πτώματα με καταπέλτες μέσα στην πολιορκημένη πόλη. Τα πτώματα αυτά είχαν αποβιώσει από την πανώλη, την ασθένεια η οποία έπληττε το στρατόπεδο των Μογγόλων εκείνη την εποχή, περί το 1436-7 μ.Χ. Το πρώτο κύμα της ασθένειας κράτησε ως το 1353 και ήταν και το πιο θανατηφόρο. Έκτοτε, όμως, ξεσπούσαν περιοδικές επιδημίες πανώλης στην Ευρώπη έως ότου ανακαλύφθηκε ο βάκιλος και η θεραπεία της από τον Ελβετό γιατρό Αλεξάντερ Γιερσέν μόλις στα τέλη του 19^ου αιώνα.

Η σύφιλη δεν έχει επιβεβαιωθεί ότι υπήρχε στην Ευρώπη πριν από την Ανακάλυψη του Νέου Κόσμου από τον Κολόμβο. Κάποιοι πιστεύουν ότι την έφεραν οι Ινδιάνοι, ως  «αντάλλαγμα» στην ιλαρά, την ευλογιά και την πανώλη, οι οποίες κυριολεκτικά τους αποδεκάτισαν τον 16^ο αιώνα. Υπολογίζεται ότι τον 16^ο αιώνα η ευλογιά αφάνισε –μαζί με τη βοήθεια των όπλων φυσικά– το 90% των ιθαγενών κατοίκων της αμερικανικής ηπείρου. Επρόκειτο, δηλαδή, για αληθινή γενοκτονία.

Μπορεί σε εμάς που ζήσαμε την πρόσφατη πανδημία του covid-19 αυτή να μας φάνηκε σωστός κυκεώνας, όμως η αλήθεια είναι ότι η ανθρωπότητα έχει μάθει να ζει με αυτές ήδη από τη νεολιθική εποχή, όταν η μόνιμη εγκατάσταση των ανθρώπων προκάλεσε έξαρση της μετάδοσης των λοιμωδών νόσων. Πράγματι, μέχρι τη στιγμή κατά την οποία ο άνθρωπος μετακινούνταν διαρκώς, η απειλή των πανδημιών δεν τον αφορούσε παρά μόνο ελάχιστα

Ένα ακόμη γνωστό κύμα πανώλης ξεσπά στο Λονδίνο το 1666 μ.Χ., το έτος του «Αντίχριστου» σύμφωνα με τους κάθε λογής συνωμοσιολόγους. Η επιδημία τελείωσε μονάχα μετά από τη μεγάλη πυρκαγιά που ξέσπασε κατά το ίδιο έτος στην πόλη, συμπλήρωσε το σκηνικό της Αποκάλυψης και κατέκαψε το μεγαλύτερο μέρος της πόλης. Παράλληλα, οι περισσότεροι αδέσποτοι σκύλοι και οι γάτες της πόλης σφαγιάζονται άδικα ως πηγή μετάδοσης της νόσου.

Τρομερή ήταν και η επιδημία της χολέρας που έπληττε τη Ρωσία από το έτος 1817 έως και το 1824. Η ασθένεια αυτή μεταφέρθηκε από Βρετανούς στρατιώτες στην Ινδία, σε μία αντίστροφη πορεία μετάδοσης, όπου ήταν υπεύθυνη για πάνω από εκατόν πενήντα χιλιάδες θανάτους. Αξίζει να σημειωθεί ότι η ίδια αυτή ασθένεια ήταν εκείνη που οδήγησε στον τάφο λίγα μόλις χρόνια αργότερα, το 1893, έναν από τους μεγαλύτερους συνθέτες της Ρωσίας, τον Πιοτρ Ίλιτς Τσαϊκόφσκι.

Το 1855 ξεσπά σε Κίνα και Ινδία νέο κύμα πανώλης, το οποίο παρέμεινε ενεργό στην περιοχή μέχρι το 1960! Είκοσι χρόνια μετά, το 1875, τα νησιά Φίτζι γνωρίζουν μία πανδημία ιλαράς, κατά την οποία πεθαίνουν περίπου σαράντα χιλιάδες άνθρωποι.

Η πρώτη επιδημία γρίπης εμφανίζεται στη Ρωσία γύρω στο 1890, ξεκινώντας αυτήν τη φορά από τη Σιβηρία. Πεντακόσιες χιλιάδες άνθρωποι θα πεθάνουν έως ότου η πανδημία της ίδιας ασθένειας το 1918, αμέσως μετά από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, να προσθέσει άλλα δέκα εκατομμύρια νεκρούς στα περίπου δέκα που είχαν αποβιώσει ήδη κατά τον Μεγάλο Πόλεμο. Η πανδημία αυτής της γρίπης ονομάστηκε ισπανική, όχι επειδή ξεκίνησε από την Ισπανία, αλλά επειδή μονάχα οι ισπανικές εφημερίδες –οι οποίες δεν υπόκειντο σε λογοκρισία λόγω του πολέμου όπως στην υπόλοιπη Ευρώπη– αναφέρονταν στην πανδημία.

Μία άλλη μορφή γρίπης, η ασιατική, ξεκίνησε το 1957 από την Κίνα και εξαπλώθηκε ταχύτατα σε ολόκληρο τον κόσμο. Μονάχα στη Μεγάλη Βρετανία πέθαναν κοντά στους δεκατέσσερις χιλιάδες ανθρώπους μέσα σε έξι μήνες, ενώ μονάχα το εμβόλιο γλίτωσε την ανθρωπότητα από μεγαλύτερο κακό.

Το 1972 εμφανίζεται και πάλι στη Γιουγκοσλαβία προκαλώντας τον πανικό, αφού θεωρούνταν ότι είχε εξαλειφθεί εξαιτίας των εμβολιασμών. Το 1981 εμφανίζεται, όμως, ένα μεγαλύτερο κακό, για το οποίο μάλιστα ούτε σήμερα υπάρχει ολοκληρωμένη θεραπεία: ο ιός της επίκτητης ανοσολογικής ανεπάρκειας (AIDS), ο οποίος μεταπήδησε από τον πίθηκο στους ανθρώπους. Η πανδημία ξεκίνησε από την υποσαχάρια Αφρική και έχει προκαλέσει από το 1981 έως και το 2009 περίπου τριάντα εκατομμύρια θανάτους.

Τη δεκαετία του 1990 κάνει την εμφάνισή της η γρίπη των πτηνών (Η7Ν9) με σχετικά υψηλό αριθμό μετάδοσης, η οποία, όμως, είχε εμφανιστεί για πρώτη φορά το 1878. Με την αυγή της νέας χιλιετίας εμφανίζεται το 2009 ο ιός Η1Ν1, ο οποίος ξεκίνησε επίσης από την Κίνα.

Τέλος, το 2013 εμφανίζεται στη Αφρική ο τρομερός ιός Ebola ή αιμορραγικός πυρετός, ενώ το 2015 κάνει την εμφάνισή του στη Βραζιλία ο ιός Zika, o οποίος μεταδίδεται με τα κουνούπια. Όσο για τον covid-19, αυτός έχει προκαλέσει μέχρι στιγμής πάνω από πέντε εκατομμύρια θανάτους παγκοσμίως.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

—William McNeill, «Λαοί και επιδημίες», Γιάννης Βογιατζής μτφρ., εκδ. Παπαδόπουλος, Αθήνα 2021.

—Jared Diamond, «Όπλα, μικρόβια και ατσάλι – Οι τύχες των ανθρώπινων κοινωνιών», Κατερίνα Γαρδίκα μτφρ., εκδ. Κάτοπτρο, Αθήνα 2007.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.