Η σφαγη στη Χηλη τον Οκτωβριο του 1922

1922-2022: Μνήμη Μικρασιατικής Καταστροφής

Η Νέα Χηλή είναι ένα υπέροχο θέρετρο, περίπου 4 χλμ. δυτικά από το κέντρο της Αλεξανδρούπολης. Διαθέτει ωραίες παραλίες και εξαιρετικές γαστρονομικές προτάσεις. Στην ονομασία της υπάρχει μπροστά και η λέξη «Νέα», που υποδηλώνει ότι η περιοχή, όπως συνέβη σε πολλά μέρη της Ελλάδας, κατοικήθηκε από πρόσφυγες. Κάθε όμως προσθήκη της λέξης «Νέα» σε κάποιο τοπωνύμιο κρύβει πάντα ένα δράμα, από αυτά που έζησε ο Ελληνισμός, ειδικά στον 20ό αιώνα.

Ειδικότερα, η Νέα Χηλή της Αλεξανδρούπολης κατοικήθηκε από πρόσφυγες προερχόμενους από τη Χηλή της Βιθυνίας, αλλά και από Πόντιους και άλλους πρόσφυγες, μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1923-1924. Η περιοχή με την ονομασία Ουτς Κουρναλή (τρεις κρήνες), όπου στήθηκε ο νέος οικισμός, ήταν επί Τουρκοκρατίας χώρος στρατώνων. Η ευρύτερη περιοχή ήταν φημισμένος ρεικότοπος.

Η Χηλή (και όχι Χιλή) ανήκει σήμερα στην Τουρκία με το όνομα Sile. Η Sile είναι σήμερα σημαντικό θέρετρο των Κωνσταντινουπολιτών, παραθαλάσσια πόλη στον Εύξεινο Πόντο και βρίσκεται βορειοδυτικά της Νικομήδειας, από την οποία απέχει 52 χλμ., και ανατολικά της Κωνσταντινούπολης, σε απόσταση 58 χλμ. Αναφέρεται ότι πριν από το 1922 είχε περίπου 1.000 ελληνικά σπίτια και 500 τουρκικά. Ήταν έδρα επαρχίας (καζά) και θρησκευτικά υπαγόταν στη μητρόπολη Χαλκηδόνας.

Η Χηλή της Βιθυνίας (Χηλή στην αρχαιοελληνική γλώσσα σημαίνει το διπλό νύχι των βοοειδών) είχε τη δραματική τύχη όλων των μικρασιατικών πόλεων, που καταστράφηκαν το 1922, λεηλατήθηκαν, και οι κάτοικοί τους βρήκαν τον θάνατο από τους Τούρκους ή πέθαναν σε εξορίες στα βάθη της Ανατολίας.

Την ολοσχερή καταστροφή της Χηλής περιέγραψε σε κατάθεσή του στις ελληνικές αρχές ο Σταύρος Κοπτερός, 23 ετών τότε, που είχε συλληφθεί αλλά κατόρθωσε να δραπετεύσει. Σώθηκε, κατόρθωσε να φτάσει στην Κωνσταντινούπολη, όπου και έδωσε κατάθεση για τα όσα υπέστη. Η κατάθεσή του έγινε στις 21 Οκτωβρίου 1922, την επόμενη ημέρα της άφιξής του. Σύμφωνα με την αφήγησή του λοιπόν, που σώζεται στο Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών, οι πολιτικές και στρατιωτικές τουρκικές αρχές όταν κατέλαβαν τη Χηλή έδιωξαν τις ελληνικές οικογένειες  και κράτησαν από τους άνδρες μόνο 93, τους οποίους φυλάκισαν μέσα στην εκκλησία του Αγίου Ευθυμίου. Στην εκκλησία αυτή φυλασσόταν και η τιμία κάρα του Αγίου.

Εδώ πρέπει να διευκρινίσουμε κάτι που προκύπτει από άλλες αφηγήσεις Χηλητών, όταν πλέον είχαν έρθει στην Ελλάδα. Η Χηλή κατελήφθη από τις κεμαλικές δυνάμεις εντελώς απρόοπτα. Η περιοχή βρισκόταν μέσα σε ουδέτερη ζώνη και οι κάτοικοί της είχαν την πεποίθηση ότι δεν θα παραβιαζόταν. Όμως οι Τούρκοι απέδειξαν το αντίθετο. Αρχικά δεν προέβησαν σε  άμεση εκδίωξη του πληθυσμού. Από το πρώτο απόγευμα όμως της τουρκικής κατοχής άρχισαν –και εξακολούθησαν επί 15 ημερονύκτια– να ληστεύουν, να λεηλατούν, να ατιμάζουν, να δέρνουν και να δολοφονούν. Όταν κόρεσαν τα άγρια και θηριώδη ένστικτά τους, συνέλαβαν τους νέους και τους άνδρες ηλικίας 17 έως 55 ετών, τους οποίους απέλασαν στην Ανατολία. Κατά τον Κοπτερό, οι συλληφθέντες ήταν 93. Είχαν περάσει έκτοτε 17 μήνες και έως τον Μάρτιο του 1924 οι συμπολίτες τους αγνοούσαν την τύχη τους!

Μετά την απέλαση των ανδρών στα βάθη της Ανατολής επέτρεψαν στα γυναικόπαιδα να φύγουν για την Κωνσταντινούπολη, αφού προηγουμένως στην παραλία τα λήστεψαν, τα ξυλοκόπησαν και τα βασάνισαν. Δεν επετράπη να πάρουν μαζί τους ούτε ένα διπλό εσώρουχο ούτε ένα κλινοσκέπασμα. Τους έδιωξαν από τη Χηλή μόνο με όσα φορούσαν και, εάν τα φορέματά τους ήσαν καινούργια, τους τα έβγαζαν και τα έπαιρναν!

Η Νέα Χηλή της Αλεξανδρούπολης, ένας οικισμός που δημιουργήθηκε στην περιοχή Ουτς Κουρναλή (τρεις κρήνες) και κατοικήθηκε από πρόσφυγες προερχόμενους από τη Χηλή της Βιθυνίας, αλλά και από Πόντιους και άλλους πρόσφυγες, μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1923-1924

Η μαρτυρία του Σταύρου Κοπτερού

Ας επανέλθουμε όμως στην αφήγηση του Σταύρου Κοπτερού, που, κατά ευτυχή σύμπτωση, είχε κατορθώσει να δραπετεύσει από τα χέρια των Κεμαλικών. Μαζί του δραπέτευσαν από τον ιερό ναό του Αγίου Ευθυμίου άλλοι 11, με σκοπό να φτάσουν στην Κωνσταντινούπολη, όπου οι νικήτριες συμμαχικές δυνάμεις του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου είχαν εγκαταστήσει Αρμοστείες.

Όσοι δεν μπόρεσαν να δραπετεύσουν, δηλαδή 81 άτομα, κρατήθηκαν εκεί περίπου 10 ημέρες, νηστικοί, με ελάχιστα ρούχα και κάθε μέρα έπρεπε να υπομένουν έλεγχο από τους Τούρκους δεσμοφύλακες στα λίγα ρούχα που φορούσαν, μήπως και έχουν κρυμμένα χρήματα. Όσοι πάντως κατάφεραν και διέσωσαν κάποια χρήματα μπορούσαν να αγοράσουν λίγο ψωμί. Όταν κάποια στιγμή προσέγγισε κάποιο ατμόπλοιο για παραλάβει αιχμάλωτους, οι Τούρκοι οδήγησαν την Επιτροπή Ανταλλαγής Αιχμαλώτων στο Διοικητήριο, αλλά οι κρατούμενοι ήταν στην εκκλησία.

Όταν απέπλευσε το ατμόπλοιο με την Επιτροπή άπρακτη, τους κρατούμενους παρέλαβε ένας αξιωματικός  με κάποιους στρατιώτες και τους παρέδωσε στη διοίκηση της Μεραρχίας. Από εκεί τους παρέλαβαν 16 έφιπποι στρατιώτες, με επικεφαλής κάποιον αξιωματικό και τους οδήγησαν στο χωριό Τσεγγελί, όπου διανυκτέρευσαν δεμένοι μέσα σε έναν αχυρώνα. Από εκεί τους οδήγησαν, πάντα πεζούς, στο Τας Κιοπρού και στη συνέχεια τους πήγαν στη Νικομήδεια, όπου έμειναν δύο ημέρες. Από τη Νικομήδεια τους πήγαν και τους παρέδωσαν στις στρατιωτικές αρχές του χωριού Μπαχτσετσίκ. Από εκεί δεμένους τους οδήγησαν σε ένα σημείο ανάμεσα σε δύο χωριά, τα οποία απείχαν από τη θάλασσα μία ώρα, που ο Σταύρος Κοπτερός αγνοούσε τα ονόματά τους. Εκεί τους έκλεισαν σε ένα τζαμί έως το βράδυ, όπου εμφανίσθηκε ένας επικεφαλής και με φανερή υποκρισία τους είπε: «Εδώ θα κρυώσετε. Πρέπει να σας μεταφέρουμε σε άλλο μέρος». Αμέσως παρέλαβε 10 κρατούμενους και, φρουρούμενους, τους απομάκρυνε. Επανήλθε και πήρε και τους υπόλοιπους και τους μετέφερε δεμένους εκεί που ήταν και οι άλλοι. Εκεί έδεσαν τους 81 όλους μαζί με ένα μακρύ σκοινί. Ξαφνικά, άρπαξαν 10 κρατούμενους, τους έσπρωξαν σε απόσταση λίγων βημάτων και άρχισαν να τους κατακρεουργούν με μαχαίρια και τσεκούρια μπροστά στους άλλους έντρομους κρατούμενους Χηλήτες. Μάλιστα κάποιοι Τούρκοι από το διπλανό χωριό, άνδρες, γυναίκες και παιδιά, είχαν έρθει και απολάμβαναν το αποτρόπαιο θέαμα αλαλάζοντας από ικανοποίηση! Όταν τελείωσαν με την  πρώτη δεκάδα, απέσπασαν και άλλη μια δεκάδα. Ανάμεσά τους αυτήν τη φορά ήταν και ο Σταύρος Κοπτερός.

Η στιγμή της δραπέτευσης

Αυτήν τη δεύτερη δεκάδα, αντί να την κατακρεουργήσουν αμέσως, έκαναν κάτι άλλο. Τους έγδυσαν, αφήνοντας μόνο τα εσώρουχά τους. Η διαδικασία του γδυσίματος βοήθησε τον Κοπτερό να χαλαρώσει τα δεσμά του και ενός συντρόφου του, με το όνομα Βασίλειος Κηρικτσόγλου. Και μέσα στη γενική αναστάτωση ο Κοπτερός και ο Κηρικτσόγλου μπόρεσαν ξαφνικά να λυθούν και όρμησαν σε μια θαμνώδη κατηφοριά. Οι στρατιώτες πυροβόλησαν εναντίον τους. Ο Κοπτερός ήταν μπροστά και ακολουθούσε ο Κηρικτσόγλου. Κάποια στιγμή γύρισε ο Κοπτερός πίσω και είδε τον σύντροφό του να γονατίζει στο έδαφος, αλλά δεν ήξερε εκείνη τη στιγμή αν τον τραυμάτισαν οι Τούρκοι, ή αν τον σκότωσαν, ή αν απλώς σκόνταψε και μπόρεσε να διαφύγει.

Ο Κοπτερός σώθηκε τρέχοντας. Μπόρεσε για λίγο να κρυφτεί σε κοντινή απόσταση, απ’ όπου κατάφερε να ακούει τις γοερές κραυγές των συμπατριωτών του, που οι Τούρκοι διαμέλιζαν και τουφέκιζαν. Όταν αισθάνθηκε ασφαλής άρχισε να πεζοπορεί έως το Παντίχειο (σήμερα Pendik). Έκανε τρεις μέρες και τρεις νύχτες, νηστικός και ταλαιπωρημένος περπατούσε στους λόφους. Εκεί βρήκε κάποιους γνωστούς του, οι οποίοι τον έντυσαν και του έδωσαν χρήματα για τα ναύλα του έως την Κωνσταντινούπολη. Όταν έφτασε, στις 20 Οκτωβρίου 1922, έδωσε κατάθεση στις ελληνικές αρχές. 

«Χάλασε ο κόσμος»: Η μαρτυρία του Βρεττού Μενεξόπουλου

Σημαντικές πληροφορίες για τη σφαγή της Χηλής έδωσε και ο Βρεττός Μενεξόπουλος. Η αφήγησή του υπάρχει στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών (στην ειδική έκδοση του Νοεμβρίου 2016) και έχει συμπεριληφθεί επίσης και στην ειδική έκδοση της «Καθημερινής», με γενικό τίτλο «Έξοδος – Μαρτυρίες από τις επαρχίες των δυτικών παραλίων της Μικρασίας» (2022).

Ο Μενεξόπουλος, εξαιρετικά αφηγηματικός, αναφέρεται με λεπτομέρειες στην κατάσταση που επικρατούσε στη Χηλή από την εποχή των Βαλκανικών Πολέμων και του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Για το 1922 αναφέρει ότι όταν έγινε η Καταστροφή, οι Χηλήτες δεν ανησύχησαν γιατί ήταν στην ουδέτερη ζώνη, ενώ και οι βρετανικές δυνάμεις ήταν στρατοπεδευμένες στη Ρήβα, η οποία βρισκόταν στις εκβολές του ομώνυμου ποταμού στον Εύξεινο Πόντο, 40 χλμ. δυτικά της Χηλής. Δεν έφυγαν μάλιστα, αν και δύο μέρες νωρίτερα οι εφημερίδες της Κωνσταντινούπολης είχαν γράψει ότι τουρκικός στρατός 14.000 ανδρών κατευθύνεται για να καταλάβει τη Χηλή.

Όταν έφτασαν οι Τούρκοι, μπήκαν μέσα περίπου 40 άτομα. Τους υποδέχθηκαν Μουσουλμάνοι και Χριστιανοί. Αυτοί πήγαν και κατέλαβαν τις αρχές. Μπροστά στα δικαστήρια έγινε συγκέντρωση και μίλησε ο χότζας, ο παπάς και ένας αξιωματικός, που τους είπε: «Πόλεμος ήταν και πέρασε. Ό,τι έγινε, έγινε. Τώρα να πάτε στις δουλειές σας και δεν έχετε να φοβηθείτε τίποτα».

Εκείνη τη μέρα ήταν τα ανοιχτά μαγαζιά και ο κόσμος κυκλοφορούσε αμέριμνος. Το βράδυ όμως άρχισαν να εισέρχονται στη Χηλή οι 14.000 στρατιώτες, οι οποίοι αμέσως επιδόθηκαν σε λεηλασίες. «Χάλασε ο κόσμος», αφηγήθηκε ο Μενεξόπουλος. «Και τα αγγλικά πλοία εκεί απέναντι κάναν φωτοβολίες και σεργιανούσαν». Με τη λέξη φωτοβολίες εννοούσε ότι έριχναν τους προβολείς τους και φώτιζαν τη στεριά σε διάφορα σημεία.

Εκείνη τη μοιραία μέρα, ο Μενεξόπουλος έφυγε με τα πόδια για την Κωνσταντινούπολη. Στον δρόμο συνάντησε αγγλικό ιππικό που πήγαινε στη Χηλή. Όταν όμως οι Άγγλοι είδαν ότι η Χηλή είχε καταληφθεί από τους Κεμαλικούς δεν προχώρησαν παραπάνω από το χωριό Αχματλί, 5 χλμ. νοτιοδυτικά της Χηλής. Πηγαίνοντας προς την Κωνσταντινούπολη ο Μενεξόπουλος βρήκε άδεια από κατοίκους τα χωριά Χαρταλιμή (κωμόπολη στην Προποντίδα, 22 χλμ. νοτιοανατολικά της Κωνσταντινούπολης, σήμερα Kartal) και Παντείχιο (χωριό στην Προποντίδα 27 χλμ. νοτιοανατολικά της Κωνσταντινούπολης). Στην Κωνσταντινούπολη βρήκε τα αδέλφια του και μαζί περίμεναν και τη μητέρα τους να έρθει από τη Χηλή.

Η μητέρα τους περιέγραψε τι συνέβη στη Χηλή: Η λεηλασία κράτησε οκτώ μέρες. Έσπαζαν τα μαγαζιά και τα σπίτια. Έκλεβαν και ατίμαζαν! Μετά ήρθε ένα αγγλικό ατμόπλοιο για να πάρει τους Χριστιανούς. Για να μπορέσουν όμως να ανεβούν στο βαπόρι, έπρεπε να πληρώσει κάθε άτομο πέντε λίρες στη βάρκα που θα τον πήγαινε στο πλοίο. Πριν ανεβούν στη  βάρκα οι Τούρκοι έψαχναν άνδρες και γυναίκες. Στην αμμουδιά είχαν δύο βαρέλια. Στο ένα έριχναν τα χρυσαφικά και τα ασημικά που άρπαζαν και στο άλλο τις μπανκανότες, δηλαδή τα χρήματα!

Ο Μενεξόπουλος δίνει πληροφορίες για τους άνδρες που συνέλαβαν οι Τούρκοι. Δίνει διαφορετικό αριθμό από τον Κοπτερό. Μιλάει για 105 άνδρες αυτός. Η αφήγησή του βασίζεται στα όσα τους διηγήθηκε η μητέρα του:

«Τους πήραν και τους πήγαν στον Άη Ευθύμη, την εκκλησία κι από εκεί τους έβγαλαν δεμένους δυο δυο και τους πήραν οι χωροφύλακες και τους πήγαιναν νηστικούς. Στα μισά του δρόμου άλλος Τούρκος αξιωματικός που τους παρέλαβε, τους έλυσε τα χέρια και σ’ ένα τούρκικο χωριό που πήγαν, τους δώσαν και ψωμί και φάγαν. Δεν τους είχαν γυμνώσει, δεν τους πήραν τα λεφτά ακόμα».

Και εδώ άρχισε το δράμα τους. Όταν άλλαξε η βάρδια σε τρεις ώρες, τους έδεσαν πάλι. Στη Νικομήδεια που έφτασαν ήθελαν να ψωνίσουν φαγώσιμα, αλλά δεν τους άφησαν. Πιο πάνω από το αρμένικο χωριό Μπαχτσετζίκ (με 10.000 Αρμένιους κατοίκους, 10 χλμ. νότια της Νικομήδειας) σε ένα τουρκικό χωριό, τους έβαλαν μέσα στο τζαμί να τους σκοτώσουν, αλλά οι Μουσουλμάνοι χωρικοί ξεσηκώθηκαν γιατί δεν ήθελαν να συμβεί μια τέτοια τραγωδία. Και συνέχισε ο Μενεξόπουλος:

«Τους βγάλαν τότε παραέξω σε κάτι καπνοφυτείες –ψηλά ήταν τα καπνά– κι εκεί τους ξεγύμνωσαν πρώτα, τους δέσαν δυο δυο και με μαχαιριές τους σφάξαν. Δύο κατάφεραν να λυθούν και πετάχτηκαν στα καπνά. Τον ένα τον σκότωσαν, ο άλλος γλύτωσε και πήγε με το φανελάκι και το σώβρακο στο Παντείχι. Τον είδε ένας Αρμένη κοντοκτόρος του τραίνου, του έδωσε ρούχα κι ήρθε στην Πόλη. Έκατσε κανένα μήνα στο Μπαλουκλί στο νοσοκομείο, τον δυναμώσαν και τον στείλανε στην Καλαμάτα. Αυτός μας τα ’πε. Ζει τώρα στη Μακεδονία. Όταν έφυγε ο ελληνικός πληθυσμός, δεν πέρασε πολύς καιρός και κάηκε η Χηλή και λένε οι Τούρκοι βάλαν τη φωτιά για να μην πάνε πρόσφυγες από εδώ. Αλλά κάηκαν και τούρκικα σπίτια. Τα Νεοχώρια από τότε που κάηκαν δεν ξαναχτίσθηκαν».

Σύμφωνα με άλλες μαρτυρίες, που περιλήφθηκαν σε διπλωματικά έγγραφα της εποχής εκείνης, κατά την απέλαση των ομογενών από τη Χηλή και τα Νεοχώρια, κρατήθηκαν από τα κεμαλικά στρατεύματα 41 άνδρες και μεταφέρθηκαν μέσω της Νικομήδειας στα ενδότερα της Ανατολής, κυρίως έξω από την Άγκυρα, πέρα από τους παραπόταμους του Σαγγάριου. Εκεί τους έβαλαν να δουλεύουν στα κτήματα τσιφλικάδων, κάτω από συνθήκες τρομοκρατίας. Αναγκάσθηκαν μάλιστα να αλλάξουν τα ονόματά τους σε τουρκικά.

Ορισμένοι Χηλήτες, που κατοίκησαν στην περιοχή της Ευγένειας στο Κερατσίνι, έχτισαν την εκκλησία του Αγίου Ευθυμίου επισκόπου Σάρδεων. Εκεί φυλάσσεται η τίμια κάρα του ομώνυμου Αγίου, που διέσωσε και μετέφερε στην Ελλάδα από τη Χηλή της Βιθυνίας μια ευσεβής γυναίκα. Στον ναό αυτό έχει εντοιχισθεί και μια μαρμάρινη πλάκα, που μαρτυρεί τη δραματική ιστορία της Χηλής.

Εφέτος, συμπληρώνονται εκατό χρόνια από τη μεγάλη Μικρασιατική Καταστροφή. Η απόσταση του χρόνου δεν πρέπει να επιτρέψει στη λήθη να αποκόψει την ανάμνηση του Ελληνισμού εκείνης της εποχής. Έχουμε καθήκον να μην επιτρέψουμε στη λήθη να μας αποκόψει από τις δραματικές εκείνες αναμνήσεις, αλλά και στο μεγαλείο του Ελληνισμού που έζησε και μεγαλούργησε τα παλαιότερα χρόνια σε εκείνες τις περιοχές.

ΠΗΓΕΣ

—Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών, Κεντρική Υπηρεσία 1922, αρ. φακ. 104, σελ. 2-3.

—Αρχείο του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών.

*Ο Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης γεννήθηκε στο Διδυμότειχο Έβρου και είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας. Έχει εργασθεί για πολλά χρόνια σε εφημερίδες και ραδιόφωνα και υπήρξε κοινοβουλευτικός συντάκτης της ΕΡΤ. Έχει δημοσιεύσει πληθώρα άρθρων, κυρίως ιστορικών για την περιοχή της Θράκης. Έχει τιμηθεί επίσης για την πολύτιμη συνεισφορά του με το βραβείο τού Ιδρύματος Προαγωγής Δημοσιογραφίας «Αθ. Μπότση», το Γ΄ Βραβείο της Ελληνικής Γλωσσικής Εταιρείας κ.ά.

**Το παρόν κείμενο δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στην ιστοσελίδα «Νεώτερη ελληνική ιστορία – Σκόρπια θέματα ελληνικής ιστορίας» sitalkisking.blogspot.com στις 16 Αυγούστου 2022.

google-news Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.