Η επισκεψη της Κλειως
Είναι κοινώς παραδεκτό ότι το όραμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου περιλάμβανε και την ίδρυση Bιβλιοθήκης στην Αλεξάνδρεια, έστω κι αν ο θάνατός του δεν τον άφησε να το υλοποιήσει. Τελικά ο Πτολεμαίος ο Α΄, ο φίλος και συμπολεμιστής του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ήταν εκείνος που υλοποίησε το όραμα αυτό.
Η ακμή της βιβλιοθήκης τοποθετείται κατά τη διάρκεια της βασιλείας των τεσσάρων πρώτων Πτολεμαίων. Οι τέσσερις πρώτοι Πτολεμαίοι ήταν και οι πιο φιλομαθείς από όλους όσους ακολούθησαν. Συγκεκριμένα, ο Πτολεμαίος ο Α΄ ήθελε να καταγράψει τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ο Β΄ ενδιαφερόταν για τη ζωολογία, ο Γ΄ για τη λογοτεχνία και ο Δ΄ για το θέατρο.
H οργάνωση της βιβλιοθήκης πιστώνεται στον Δημήτριο τον Φαληρέα (περίπου 345-280 π.Χ.), έναν από τους μαθητές του Αριστοτέλη. Αυτός ήταν ένας από τους πρώτους «σοφούς» που πέρασαν από εκεί.
Στην πραγματικότητα η Bιβλιοθήκη δεν ήταν μία, αλλά δύο: η Μεγάλη Βιβλιοθήκη, που χτίστηκε πρώτη, και το Σεράπειο. Η πρώτη λειτουργούσε αποκλειστικά για τους μελετητές, ενώ για τη δεύτερη κάποιοι λένε πως αριθμούσε περί τις σαράντα χιλιάδες παπύρους με βιβλία. Στην πραγματικότητα, όμως, δεν γνωρίζουμε πόσα ακριβώς βιβλία περιείχε και δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε τον ακριβή αριθμό. Αρκετοί τίτλοι είναι σίγουρο ότι θα επαναλαμβάνονταν. Επιπροσθέτως, πολλά από τα έργα θα περιέχονταν σε δύο τουλάχιστον κυλίνδρους παπύρου, αφού θα ήταν πολύ μεγάλα. Οπωσδήποτε, επίσης, θα συνέβαιναν συχνά απρόοπτα, όπως πυρκαγιές και διάφορα ατυχήματα, αλλά και νέες προσθήκες που θα αυξομείωναν τον αριθμό των βιβλίων.
Το γεγονός ότι η Bιβλιοθήκη αποτέλεσε φυσικά χώρο μελετών και αντιγραφών είναι ευρέως γνωστό, όπως και το περίφημο Μουσείο ως εκπαιδευτικό-επιστημονικό ίδρυμα που περιλάμβανε τη βιβλιοθήκη.
Ακόμη η καταστροφή της δεν είναι κάτι που συνέβη από τη μία μέρα στην άλλη, αλλά οι καταστροφές υπήρξαν διαδοχικές. Φαίνεται πως μία πρώτη καταστροφή γνώρισε από τους Ρωμαίους, και συγκεκριμένα με την κατάκτηση της Αλεξάνδρειας από τον Ιούλιο Καίσαρα που πολιόρκησε την πόλη. Αυτή η καταστροφή, βέβαια, δεν παραδίδεται από όλες τις πηγές, οπότε δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι συνέβη και σε ποια ακριβώς έκταση.
Επόμενη στη σειρά καταστροφή, για την οποία είμαστε βέβαιοι ότι συνέβη αυτήν τη φορά, ήταν εκείνη που διέπραξαν οι φανατικοί και συντηρητικοί χριστιανοί του πατριάρχη Θεόφιλου στα τέλη του 4ου μεταχριστιανικού αιώνα, περί το 391 μ.Χ. Οι ίδιοι αυτοί φανατικοί χριστιανοί ήταν εκείνοι που λεηλάτησαν το Σεράπειο και δολοφόνησαν τη φιλόσοφο Υπατία.
Η ήδη κατά πολύ παρηκμασμένη Bιβλιοθήκη καταστράφηκε ολοκληρωτικά από τις στρατιές του χαλίφη Ομάρ της Δαμασκού τον 7ο μεταχριστιανικό αιώνα, γύρω στο 642 μ.Χ. Φημολογείται τότε ότι ο στρατηγός του χαλίφη Ομάρ, Αμρ ιμπν Αλ-Ας έλαβε το εξής μήνυμα από τον αρχηγό του όταν τον ρώτησε τι έπρεπε να κάνει με τους παπύρους της Αλεξάνδρειας: «Όσον αφορά τα βιβλία της Βιβλιοθήκης, τούτη είναι η απάντησή μου: εάν το περιεχόμενό τους συμπίπτει με το Κοράνι, είναι περιττά. Κι αν όχι, είναι βέβηλα. Προχωρήστε στην καταστροφή τους». Έτσι λέγεται ότι έγινε και ότι χάρη δόθηκε μονάχα στα βιβλία του Αριστοτέλη. Η αλήθεια είναι, όμως, ότι ήδη τότε η Βιβλιοθήκη πρέπει να είχε απωλέσει τον μεγαλύτερο αριθμό των παπύρων της, διότι όλοι μας ξεχνάμε έναν πολύ βασικό παράγοντα όταν αναφερόμαστε στην καταστροφή της διάσημης Βιβλιοθήκης: τη χρηματοδότηση.
Όλα αυτά τα κέντρα πολιτισμού και ερευνών λειτουργούσαν με βασιλικές χορηγίες, όπως ακριβώς συμβαίνει και σήμερα δηλαδή με τις κρατικές χορηγίες. Έτσι, λοιπόν, ήδη από τη ρωμαϊκή εποχή, αλλά και πιο πριν, μετά το τέλος της βασιλείας των τεσσάρων Πτολεμαίων, οι επιχορηγήσεις προς τη Βιβλιοθήκη είχαν μειωθεί δραματικά, με αποτέλεσμα ένας μεγάλος αριθμός φθαρμένων από τη χρήση κυλίνδρων να μην μπορεί να αντιγραφεί και να αντικατασταθεί. Επομένως, η παρακμή τής πιο διάσημης Βιβλιοθήκης στην Ιστορία δεν ήταν κάτι που συνέβη ξαφνικά, με ένα μόνο συμβάν, αλλά μία χρονοβόρα επιθανάτια αγωνία, η οποία, όπως ήταν φυσικό, επιταχύνθηκε με το τέλος της αρχαιότητας και την έλευση του χριστιανισμού, ο οποίος αρνιόταν την κλασική πολιτισμική κληρονομιά των αρχαίων συγγραφέων.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
—Irene Vallejo, «Πάπυρος, Η περιπέτεια του βιβλίου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα», Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη (μτφρ.), εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2022.
—Justin Pollard & Howard Reid, «Αλεξάνδρεια. Λίκνο της σύγχρονης σκέψης», Λεωνίδας Καρατζάς (μτφρ.), εκδ. Μοντέρνοι Καιροί, Αθήνα 2010.
*Η επιλογή και ο σχολιασμός του φωτογραφικού υλικού είναι του φιλολόγου με μεταπτυχιακές σπουδές Νεκτάριου Μουρδικούδη.
Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.
