Εκατο χρονια απο τη φρικη της εκκενωσης της Ανατολικης Θρακης – Ενα χρονικο πονου και οδυνης του Ελληνισμου της Θρακης*

Του Παντελή Στεφ. Αθανασιάδη**

Την Κυριακή 11 Νοεμβρίου 2018, σε μια ομιλία μου στη Νέα Ορεστιάδα με θέμα «Η δραματική εκκένωση της Ανατολικής Θράκης το 1922 – Μια αφήγηση, ένας λυγμός, μια διεθνής ατιμία», είχα τονίσει ότι, ερευνώντας το θέμα μου, διαπίστωσα ότι στα κείμενα των ανταποκρίσεων των ελληνικών εφημερίδων πολύ συχνά γινόταν χρήση της λέξης φρίκη και των παραγώγων της. Φρικώδης, Φρικαλέα, Φρικίασις, Φρικιαστικό… Πράγματι, η εκκένωση της Ανατολικής Θράκης και η παράδοσή της στους Τούρκους, που δεν πολέμησαν για να την πάρουν ούτε είχαν πολεμήσει το 1920 για να μην την πάρουν οι Έλληνες, υπήρξε φρικτή, δραματική, οδυνηρή, γεμάτη πόνο και δάκρυ. Μια πληγή, που στη μνήμη των Θρακών δεν θα σβήσει ποτέ.

Σήμερα, με βάση νέα στοιχεία, επανέρχομαι στο θέμα αυτό, τιμώντας τη μνήμη όσων τα οστά έμειναν θαμμένα εσαεί στην πατρογονική γη, όσων έχασαν τη ζωή τους κατά τις δραματικές στιγμές της εκκένωσης, και τη μνήμη της πρώτης εκείνης γενιάς των προσφύγων της Ανατολικής Θράκης, που έφτασαν τσακισμένοι στην ελεύθερη Ελλάδα και άρχισαν τη ζωή τους από το μηδέν.

Όλοι γνωρίζουμε σήμερα ότι το μεγάλο κακό άρχισε από τα Μουδανιά. Μια ελληνική πόλη της Βιθυνίας στη Μικρά Ασία, στα δεξιά του Κόλπου της Νικομήδειας, ΝΑ του Βοσπόρου στη Θάλασσα του Μαρμαρά. Η διάσκεψη των στρατηγών των Συμμαχικών Δυνάμεων στα Μουδανιά, στις 28 Σεπτεμβρίου 1922, με την Ελλάδα απούσα, είχε προδιαγράψει την τύχη της Ανατολικής Θράκης: Παραχώρηση στους Τούρκους, που ούτε πολέμησαν όταν την απελευθέρωσαν οι Έλληνες τον Ιούλιο του 1920 ούτε πολέμησαν για να την ανακαταλάβουν. Και τώρα οι Ευρωπαίοι την πρόσφεραν «στο πιάτο» στον Μουσταφά Κεμάλ. Το κλίμα δε στην ελληνική πρωτεύουσα δεν ήταν καλό πλέον.

Η Αθήνα ζούσε σε καθεστώς αλλοφροσύνης. Είχε προηγηθεί η Μικρασιατική Καταστροφή στα τέλη Αυγούστου 1922. Είχε εκραγεί η επανάσταση των Γονατά- Πλαστήρα. Η χώρα πλημμύρισε από τους δυστυχείς πρόσφυγες της Μικράς Ασίας και

οι επαναστάτες ετοιμάζονταν να δικάσουν τους υπαίτιους της τρομερής ήττας. Τα πάθη που προκάλεσε ο Εθνικός Διχασμός και η μεγάλη Καταστροφή ήταν εξημμένα.

Αρχίζει η εκκένωση και ο πόνος…

Η εκκένωση της Ανατολικής Θράκης θα άρχιζε στης 3 Οκτωβρίου, όπως είχαν συμφωνήσει οι στρατηγοί στα Μουδανιά. Στη Ραιδεστό είχαν σταλεί πολλά ατμόπλοια για να παραλάβουν πρόσφυγες, γιατί εκεί υπήρχαν, πέραν του εντόπιου πληθυσμού, και πολλοί πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία που κατέφυγαν εκεί για να γλιτώσουν τις σφαγές και τώρα έπρεπε να γίνουν και πάλι πρόσφυγες. Από τις περιοχές της Αδριανούπολης, του Αρτίσκου, της Αρκαδιούπολης και των Σαράντα Εκκλησιών, οι πρόσφυγες θα κατευθύνονταν δυτικά για να περάσουν τον ποταμό  Έβρο και να καταφύγουν στη Δυτική Θράκη. Οι δυσκολίες ήταν αμέτρητες. Από την πρώτη μέρα της εκκένωσης ο υποστράτηγος Κωνσταντίνος Νίδερ, Αρχηγός της Στρατιάς Θράκης, τηλεγραφούσε ότι άτακτοι Τούρκοι άρχισαν να προσβάλουν πορείες προσφύγων («Πατρίς», 5 Οκτωβρίου 1922).

Βάσει της συνθήκης των Μουδανιών, για να μην έρθουν σε άμεση επαφή στην Ανατολική Θράκη ο ελληνικός και ο τουρκικός στρατός, συμμαχικές δυνάμεις θα καταλάμβαναν τις εκκενούμενες περιοχές. Ιταλικά στρατεύματα θα αναπτύσσονταν στην περιοχή της Τυρολόης, γαλλικά θα καταλάμβαναν τις Σαράντα Εκκλησίες και την Αδριανούπολη, και αγγλικά στρατεύματα θα βάδιζαν προς την Κεσσάνη και τη Ραιδεστό. 

Ο τρόμος πλανιόταν επάνω από την Ανατολική Θράκη, η οποία καθημερινώς άδειαζε από τον γηγενή ελληνικό πληθυσμό… Η εκκένωση της Ανατολικής Θράκης δεν ήταν εύκολη υπόθεση, με πολλές χιλιάδες πρόσφυγες και έλλειψη τροχαίου υλικού. Ξαφνικά επίσης η εταιρεία των σιδηροδρόμων, που ανήκε σε γαλλικά συμφέροντα, σταμάτησε να διαθέτει επαρκείς συρμούς και ζήτησε να εξοφληθεί ένα χρέος της Ελλάδας ύψους 800.000 τουρκικών  λιρών. Η ελληνική κυβέρνηση ήταν διατεθειμένη  να ρυθμίσει το χρέος καταβάλλοντας το ¼ των οφειλομένων.

Το χρονικό των λεηλασιών και των αρπαγών

Από τις πρώτες μέρες της εκκένωσης εμφανίσθηκαν Τσέτες, οργανωμένοι σε εγκληματικές συμμορίες, οι οποίοι πραγματοποιούσαν επιθέσεις εναντίον των προσφύγων που έφευγαν για να σωθούν. Στο χωριό Οκλαλή της Σηλυβρίας απήγαγαν οχτώ νεάνιδες! Στις Μέτρες απαγχόνισαν τον πρόκριτο Βαλάσογλου και ανασκολόπισαν επί πασάλου τον πρόκριτο γιατρό Χουρμουζιάδη, γιο του καθηγητή Χουρμουζιάδη.

Στις 6 Οκτωβρίου οι εφημερίδες έγραφαν ότι στις 4 και 5 του μηνός έπεφτε ραγδαία βροχή με δυνατούς κεραυνούς. Θαρρείς πως συνωμοτούσαν θεοί και δαίμονες εναντίον ανυπεράσπιστων ανθρώπων. Και την επομένη ανέφεραν ότι ο κόσμος έφευγε πανικόβλητος, «οι δε δρόμοι της Θράκης είναι πλήρεις σπασμένων κάρων και σκορπισμένων σιτηρών». Στις 7 Οκτωβρίου 1922 η εφημερίδα «Πατρίς» έγραφε:

«Υπό βροχήν και ψύχος, υπό στερήσεις ευνοήτους, άγρυπνοι και νήστεις σχεδόν οδεύουν επί εδάφους βορβορώδους. Ο λαός της Θράκης οδεύει προς τον εθνικόν του Γολγοθάν. Φωναί και οιμωγαί και οδυρμοί».

Ο Γενικός Διοικητής Θράκης, κατά την εκκένωσή της, και υποστράτηγος Γεώργιος Κατεχάκης ενημέρωσε το υπουργείο Εξωτερικών στην Αθήνα και τη Διασυμμαχική Επιτροπή στην Κωνσταντινούπολη για τα δραματικά γεγονότα που σημειώθηκαν στην Ανατολική Θράκη από τις 2 έως 11 Οκτωβρίου 1922. Τα στοιχεία που έστειλε ο Κατεχάκης είναι στην ουσία ένα χρονικό τρόμου για τον ελληνικό πληθυσμό και κάτω από φοβερές καιρικές συνθήκες.

—Στις 2 Οκτωβρίου, πέντε οικογένειες προσφύγων που μετέβαιναν στη Ραιδεστό για να επιβιβασθούν σε πλοίο που θα τους μετέφερε στην Ελλάδα, υπέστησαν επίθεση στο χωριό Ισμανλή από Τούρκους που κρατούσαν τσεκούρια. Τέσσερις πρόσφυγες κατόρθωσαν να διασωθούν. Όλων των άλλων αγνοείται η τύχη, ανέφερε η υποδιοίκηση Χωροφυλακής Χαριούπολης.

—Την επομένη 3 Οκτωβρίου, στην περιφέρεια των Μαλγάρων, βρέθηκαν πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία που πήγαν στο χωριό Τετέκιοϊ για να βρουν διαθέσιμους αραμπάδες και εκεί δέχθηκαν επίθεση από Τούρκους κατοίκους, οι οποίοι τραυμάτισαν τρεις.

—Στις 5 Οκτωβρίου, σε μερικά χωριά των περιφερειών Ανακτορίου (Σαράι) και Βιζύης, Τούρκοι σκότωσαν με όπλα στρατιώτες και πολίτες που πήγαιναν να παραλάβουν μεταφορικά μέσα για τη φυγή τους.

—Την ίδια μέρα οι Τούρκοι κάτοικοι του χωριού Τσερκέζ Μουσελίμ της Χαριούπολης επιτέθηκαν εναντίον μετακινούμενων προσφύγων και σκότωσαν έναν πρόσφυγα. Επίσης απέκλεισαν το χωριό και απαγόρευσαν την είσοδο σε μικρό μεταβατικό στρατιωτικό απόσπασμα. Κοντά στο ίδιο χωριό, Τούρκοι ένοπλοι επιτέθηκαν σε χωροφύλακες και σε διερχόμενους πρόσφυγες και σκότωσαν περί τα δέκα άτομα, τραυμάτισαν επίσης έναν ενωμοτάρχη, έναν δεκανέα και τρεις χωροφύλακες. Ο αστυνομικός σταθμάρχης του Παυλίκιοϊ μετέβη στο χωριό Τσερκέζ Μουσελίμ για να εξετάσει τι συνέβη. Καθ’ οδόν αναγκάσθηκε να συμπλακεί με ένοπλους Οθωμανούς που του επιτέθηκαν. Ένας πρόσφυγας ανέφερε στον σταθμάρχη ότι είδε Τούρκους που σταμάτησαν ενενήντα βοϊδάμαξα, τα οποία μετέφεραν πρόσφυγες και κατακρεούργησαν πολλούς. Στις 8 Οκτωβρίου μετέβη στη Μακρά Γέφυρα ο αστυνομικός σταθμάρχης του χωριού Τσερκέζ Μουσελίμ με δύο χωροφύλακες και ήταν όλοι τραυματισμένοι.

—Στις 5 Οκτωβρίου πάντα, στον δρόμο από Μουργίσκη προς Παυλίκιοϊ, ανακαλύφθηκε τάφος στον οποίο είχε ενταφιασθεί μια γυναίκα χριστιανή περίπου 30 ετών, όπως εξακρίβωσε η Χωροφυλακή της Χαριούπολης. Σημειώθηκαν επίσης αρκετές επιδρομές με πολλά θύματα. Εκεί έγινε και συμπλοκή, κατά τη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ένας πολίτης και απήχθη μια νεαρή Ελληνίδα. Στις 8 Οκτωβρίου ο υποδιοικητής Χωροφυλακής Χαριούπολης μετέβη στη Μουργίσκη για να ανασυγκροτήσει τον σταθμό Χωροφυλακής. Οι Τούρκοι κάτοικοι όμως κατέλαβαν τα υψώματα γύρω από το χωριό και τον εμπόδισαν να προχωρήσει μέσα. Υπήρχαν πληροφορίες  ότι οι Τούρκοι του χωριού είχαν τετρακόσια όπλα και ένα πολυβόλο.

—Την ίδια μέρα, ο αστυνομικός σταθμάρχης Γραικού, ανθυπασπιστής Ν. Καρατάσος, ανέφερε ότι προσεβλήθη από 130 ένοπλους. Έγινε συμπλοκή και αναγκάσθηκαν οι άνδρες του να υποχωρήσουν στα Μάλγαρα. Μεταξύ της Μακράς Γέφυρας και του Παυλίκιοϊ πυροβολήθηκε αμαξοστοιχία εν κινήσει.

—Στις 5 Οκτωβρίου και πάλι, έγινε γνωστό ότι είκοσι ένοπλοι Τούρκοι πήγαν στο εκκενωμένο πλέον χωριό Σάκκος της Σηλυβρίας για να λεηλατήσουν ό,τι έμεινε. Έγινε συμπλοκή με τους άνδρες του Σταθμού Χωροφυλακής και συνελήφθησαν δύο Τούρκοι, από τους οποίους ο ένας ήταν τραυματισμένος.

—Φτάνουμε μέσα σε καθεστώς τρόμου στις 6 Οκτωβρίου. Την ημέρα εκείνη ιερέας από το Μεγάλο Ζαλούφι πληροφόρησε τον υποδιοικητή της Μακράς Γέφυρας (Ουζούν Κιοπρού) ότι επτά ένοπλοι Τούρκοι επιτέθηκαν εναντίον σαράντα οικογενειών του χωριού, οι οποίες είχαν ξεμείνει περιμένοντας να φύγουν. Επίσης, απόσπασμα Πεζικού από πέντε άτομα, με λοχία επικεφαλής, που πήγαιναν από την Ηράκλεια στην Τυρολόη (Τσορλού) συνάντησαν σε διάφορα σημεία της διαδρομής τρεις συμμορίες. Η μία ήταν ενδεκαμελής, η άλλη δεκαπενταμελής και η τρίτη οκταμελής. Έγιναν συμπλοκές και, όπως ανέφερε η Χωροφυλακή Τυρολόης, σκοτώθηκαν δύο Τούρκοι. 

—Στις 7 Οκτωβρίου φάλαγγα αυτοκινήτων που μετέβαινε στη Βιζύη πυροβολήθηκε καθ’ οδόν από κατοίκους του χωριού Πύργιαλη (ανατολικά του Μπουνάρ Χισσάρ). Σε εκείνο το σημείο  επίσης μια γυναίκα πρόσφυγας ληστεύθηκε και της έκλεψαν δύο αγελάδες και δύο βόδια.

—Πάλι στις 7 Οκτωβρίου, περίπου εκατό Τούρκοι, οι περισσότεροι ένοπλοι, επιτέθηκαν κατά του Α. Μπαμπατζάνη, που είχε βγάλει για βοσκή ποίμνιο αιγοπροβάτων κοντά στο χωριό Σεντούκιο της περιφερείας των Μαλγάρων. Τον εξανάγκασαν να εγκαταλείψει το κοπάδι του, που το έκλεψαν. Την ίδια μέρα άλλοι ογδόντα Τούρκοι, κρατώντας όπλα και τσεκούρια επιτέθηκαν κατά του Ι. Προδρόμου και άλλων είκοσι που έβοσκαν τα ποίμνιά τους στη θέση Κουρί, επί της οδού Σεντουκίου-Μαλγάρων. Έκλεψαν ακόμη είκοσι πέντε αγελάδες και σκότωσαν τον ποιμένα Ν. Παυλιούρη, σύμφωνα με τον υποδιοικητή Μυριοφύτου.

—Η 7^η Οκτωβρίου 1922 έκρυβε ένα ακόμη γεγονός που αξιοποίησαν οι στρατιωτικές αρχές.  Στο χωριό Σαρακίνα, βορείως της Βιζύης, οι ελληνικές δυνάμεις συνέλαβαν τον Τούρκο συμμορίτη Χαλίλ Ογλού Ταχσίν, καταγόμενο από τις Σαράντα Εκκλησίες. Από την ανάκρισή του οι στρατιωτικοί συμπέραναν ότι Τούρκοι αξιωματικοί οργάνωναν σώμα ατάκτων, βάσει εντολών που είχαν από την Κωνσταντινούπολη, με στόχο να κάνουν δολιοφθορές στις σιδηροδρομικές συγκοινωνίες που κινούνταν ελληνικά τρένα, μεταφέροντας άνδρες και υλικό τού υποχωρούντος στρατού. Ήδη είχαν αρχίσει να σημειώνονται κάποια τέτοια σαμποτάζ.

Το τραγικό είναι, όπως προέκυψε από την ανάκριση του Τούρκου άτακτου, ότι από τις αρχές του Σεπτεμβρίου είχε καταφτάσει στην περιοχή ο Τούρκος λοχαγός Ντερβίς Μπέης, ο οποίος πραγματοποίησε μια λαϊκή συγκέντρωση σε ένα τζαμί της Τσατάλτζας και εκεί κάλεσε του ομοφύλους του να καταταγούν εθελοντικά στο ανταρτικό σώμα που άρχισε να διοργανώνει εναντίον των Ελλήνων. Την ομιλία του παρακολούθησαν μάλιστα Γάλλοι και Ιταλοί αξιωματικοί! Το σώμα του λοχαγού Ντερβίς Μπέη μετονομάσθηκε σε 1^ο Ανεξάρτητο Τάγμα Τσατάλτζας, με διοικητή τον  λοχαγό Νατζή Μπέη. Ο διοικητής της Στρατιάς Θράκης, υποστράτηγος Κωνσταντίνος Νίδερ, από την άλλη, με έγγραφό του ζητούσε από την ελληνική κυβέρνηση να πληροφορήσει τον στρατηγό Χάριγκτον για όσα συνέβαιναν σε περιοχή, που βάσει της συνθήκης των Μουδανιών, απαγορευόταν η συγκρότηση τέτοιων σωμάτων.

—Ξημέρωσε και η 8^η Οκτωβρίου 1922, αλλά εκείνη τη μέρα δεν είχαν τηλεφωνική επικοινωνία μεταξύ Χαριούπολης και Ραιδεστού. Εστάλη ένα συνεργείο με δύο στρατιώτες και τέσσερις χωροφύλακες για αποκατάσταση της τηλεφωνικής επικοινωνίας μεταξύ των δύο πόλεων. Πέρασε ένα εικοσιτετράωρο και δεν επέστρεψε το συνεργείο. Εστάλη έφιππο απόσπασμα Χωροφυλακής με επικεφαλής ενωμοτάρχη. Όταν δεν επανήλθε και το απόσπασμα αυτό στη βάση του, ξεκίνησε ο ανθυπασπιστής Ν. Ευαγγελάτος με σαράντα ιππείς. Πουθενά όμως δεν βρέθηκαν οι δύο πρώτες ομάδες.

—Στις 8 Οκτωβρίου επίσης πέντε ποιμένες που οδηγούσαν ένα ποίμνιο τετρακοσίων πενήντα προβάτων από τη Σηλυβρία στην Τυρολόη υπέστησαν επίθεση άοπλων Τούρκων κατοίκων, που μπόρεσαν να τους κλέψουν λίγα πρόβατα. Από τους πέντε παθόντες οι τρεις επέστρεψαν στη Σηλυβρία. Οι άλλοι δύο εξαφανίσθηκαν.

—Την ίδια μέρα Τούρκοι κάτοικοι πέντε χωριών μετέβησαν στο χωριό Ρισίκιοϊ για να αρπάξουν εγκαταλειφθέντα σιτηρά Ελλήνων που έφευγαν. Ο αστυνομικός σταθμάρχης του χωριού Άσυλο μετέβη επί τόπου και αντάλλαξε πυροβολισμούς με τριάντα ένοπλους Τούρκους και τους υποχρέωσε σε φυγή.

—Πάντα την ίδια μέρα, στη θέση Σούβλα, κοντά στον σταθμό, πέντε ένοπλοι Τούρκοι επιτέθηκαν εναντίον ενός παραπήγματος στο οποίο κοιμόταν οι Α. Ζωγράφος, εργολάβος αγγλικών έργων δημιουργίας πολεμικών τάφων και ο Ιταλός Τζοβάτι. Τους λήστεψαν αφαιρώντας από τον Ζωγράφο 95 λίρες και ένα ρολόι και από τον Τζοβάτι 55 λίρες Τουρκίας, όπως ανέφερε η Χωροφυλακή Μαδύτου.

—Και πάλι στις 8 Οκτωβρίου τρεις Αρμένιοι, προερχόμενοι από την Τυρολόη και μεταβαίνοντας στη Δυτική Θράκη, ληστεύθηκαν κοντά στο χωριό Μεγάλη Τζιτζιπάρα από τέσσερις ένοπλους Τούρκους. Από τον ένα Αρμένιο έκλεψαν 1.500 δραχμές, δύο φοράδες και ένα βοϊδάμαξο με τις αποσκευές. Από τον δεύτερο Αρμένιο έκλεψαν 2.000 δραχμές και από τον τρίτο 2.500 δραχμές, ένα μουλάρι και ένα βοϊδάμαξο. Παθόντες ήταν ο Λάζαρος Μπρουσαλιάν, ο Φραγκούλ Τιολιάν και ο Ετονιάν Καπαριάν.

—Στις 8 Οκτωβρίου, κατ’ αναφορά του υποστρατήγου Κωνσταντίνου Νίδερ, ένοπλοι Οθωμανοί κάτοικοι του χωριού Σπαρτάκιοϊ, μεταξύ Χαριούπολης και Μακράς Γέφυρας, επιτέθηκαν εναντίον διερχομένων προσφύγων, τραυμάτισαν δύο πρόσφυγες και κατακράτησαν δέκα αραμπάδες με αποσκευές. Αυθημερόν εστάλη απόσπασμα ευζώνων, το οποίο μόλις πλησίασε, προκάλεσε τρόμο στους Τούρκους που ετράπησαν σε φυγή, εγκαταλείποντας τους αραμπάδες, πλην τριών, που εξαφανίσθηκαν. Συνελήφθησαν τέσσερις αιχμάλωτοι μεταξύ των οποίων και ο επικεφαλής των επιτεθέντων. 

Θα ακολουθήσει δεύτερο μέρος.

ΠΗΓΕΣ

—Αρχείο εφημερίδων «ΦΩΣ», «ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ» Θεσσαλονίκης και «ΠΑΤΡΙΣ» Αθηνών.

—Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών.

—Εθνικό Ίδρυμα «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος».

*Το παρόν κείμενο δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στην ιστοσελίδα «Νεώτερη ελληνική ιστορία – Σκόρπια θέματα ελληνικής ιστορίας» sitalkisking.blogspot.com στις 16 Ιανουαρίου 2022.

**Ο Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης γεννήθηκε στο Διδυμότειχο Έβρου και είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας. Έχει εργασθεί για πολλά χρόνια σε εφημερίδες και ραδιόφωνα και υπήρξε κοινοβουλευτικός συντάκτης της ΕΡΤ. Έχει δημοσιεύσει πληθώρα άρθρων, κυρίως ιστορικών για την περιοχή της Θράκης. Έχει τιμηθεί επίσης για την πολύτιμη συνεισφορά του με το βραβείο τού Ιδρύματος Προαγωγής Δημοσιογραφίας «Αθ. Μπότση», το Γ΄ βραβείο της Ελληνικής Γλωσσικής Εταιρείας κ.ά.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.