Η μερα της Μαμης η Μπαμπως

Το τέλος των εορτασμών και των τελετουργικών εθίμων του Δωδεκαημέρου σημαδεύεται σε πολλά χωριά της Ανατολικής Ρωμυλίας και Ανατολικής Θράκης από τη γιορτή και το δρώμενο της «Μπάμπως», με τα διάφορα ονόματα που του δίνονται («μέρα της μαμής», «τ’ς μπάμπως μέρα», «babinden» βουλγαρικά και «babugun» τουρκικά) στις 8 Ιανουαρίου, γιορτή της Αγίας Δομνίκης. (εκ του Dominus, δηλ. κυρίαρχος).
 
Σύμφωνα με το τυπικό του, που κατά περιοχές επιδεχόταν μικρές τροποποιήσεις και αλλαγές, οι γυναίκες του χωριού πήγαιναν στο σπίτι της μαμής ή της γριάς γυναίκας, όπου τη στόλιζαν με λουλούδια, γλεντούσαν και χόρευαν. Ιδιαίτερα ενδιαφέρει ο μαρτυρούμενος στολισμός της μαμής με λουλούδια, κρεμμύδια, σταφίδες, σύκα, χαρούπια και σκόρδα. Η στολισμένη γυναίκα κατόπιν, καθισμένη, δεχόταν δώρα, ενώ οι άλλες γυναίκες σε ένδειξη σεβασμού της έπλεναν τα χέρια. Γίνεται ένα μεγάλο τραπέζι και γλέντι με γυναίκες, όμως αποκλείοντας τις άτεκνες και άγαμες γυναίκες, αφού δεν συμμετείχαν στη γονιμότητα μέσω της οποίας η κοινότητα διαιωνιζόταν. Στο μέσο του τραπεζιού τοποθετούσαν μια πιατέλα, το «ΣΧΗΜΑ», με αναπαράσταση των γεννητικών οργάνων και οι γυναίκες αφηγούνται λεπτομέρειες από την ερωτική τους ζωή με χειρονομίες ή και άσεμνα χωρατά.
 

Στη συνέχεια, μετέφεραν τη μαμή με ανθοστόλιστο αμάξι στο κέντρο του χωριού, όπου τελούσαν εικονική παράσταση γέννας, ονοματοδοσίας και βάπτισης του παιδιού. Συχνά επίσης πήγαιναν τη μαμή στη βρύση του χωριού και την έβρεχαν με τελετουργικό τρόπο, ενώ στη συνέχεια γλεντούσαν και χόρευαν ως το βράδυ. Παλιότερα μόνον ο γκαϊντατζής, ο οργανοπαίχτης ήταν παρών στις τελετές αυτές κι έπρεπε να ορκιστεί ότι δε θα αποκαλύψει τίποτα από αυτά που είδε. Σήμερα τα παρακολουθούμε όλα με το φακό της τηλεόρασης και στο έθιμο δίνεται, στα πλαίσια των κινημάτων χειραφέτησης για την ισότητα των φύλων, μεγάλη δημοσιότητα. Γίνονταν και απόπειρες από μέρους των αντρών να κλέψουν τη μαμή, γιατί τότε θα εισπράξουν γερά λύτρα. Στα αστικά κέντρα της παλιάς Θράκης εμφανίζονταν ήδη στο παρελθόν παρωδίες του εθίμου, όπου άντρες ντύνονταν μαμές κλπ.
 

Πρόκειται λοιπόν για ένα δρώμενο με κεντρικό ζητούμενο την ενίσχυση της γυναικείας γονιμότητας και δι’ αυτής της ευγονίας και της ευκαρπίας της φύσης, που τιμά τη μαμή, τη γυναίκα που συνήθως σχετιζόταν και με τους τρεις μεγάλους σταθμούς της ανθρώπινης ζωής, τη γέννηση, το γάμο(ως προξενήτρα) και τον θάνατο (ως σαβανώτρα και μοιρολογίστρα),συνόδευε δηλαδή τους ανθρώπους κατά την προσφυή έκφραση του Γάλλου λαογράφου Arn.van Gennep «από το λίκνο στον τάφο». Κι αν έλειπε η μαμή , στη θέση της τιμούσαν την πιο γριά του χωριού, την μπάμπω, που είχε δει παιδιά και είχε αναθρέψει και τα παιδιά των παιδιών της, μια έμπρακτη δηλαδή επιβεβαίωση της ποθητής γυναικείας γονιμότητας.
 
Το έθιμο οριοθετούσε το πέρασμα από τις γιορτές του Δωδεκαημέρου στις εθιμικές προετοιμασίες για την υποδοχή της καρποφόρας άνοιξης, ώστε ένας από τους στόχους του να είναι η μαγική ενίσχυση της φύσης για την επερχόμενη γέννα, την καρποφορία, η οποία ήταν επίσης απαραίτητη για την επιβίωση της κοινότητας. Οι αλλαγές των συνθηκών και των όρων καλλιέργειας, η εισαγωγή μηχανικών μέσων και η σχετική εξασφάλιση με την μακροπρόθεσμη μετεωρολογική πρόβλεψη μείωσαν το απρόβλεπτο και την αγωνία των γεωργών, καθιστώντας τα γονιμικά δρώμενα μη λειτουργικά.
 
Με την πάροδο του χρόνου το θέαμα και όχι οι συμβολισμοί άρχισαν να παίζουν τον σπουδαιότερο ρόλο. Η γονιμική υπόσταση άρχισε να αποκτά φολκλοριστική μορφή και η παράσταση του δρώμενου κατέληξε στη σκηνική του αναπαράσταση. Στο δρώμενο αποδόθηκαν τουριστικές διαστάσεις και φεμινιστικές προεκτάσεις: οι άνδρες κλείστηκαν στα σπίτια και οι γυναίκες αναλαμβάνουν πια, για μια μέρα, τους ανδρικούς ρόλους στη μικρή κοινωνία του χωριού. Έτσι, οι γυναίκες περιφέρονται στους δρόμους και στα καφενεία, διασκεδάζουν, χορεύουν, μεθούν και βωμολοχούν, ενώ οι άντρες κάνουν τις δουλειές του σπιτιού. Ακόμη και γυναίκα τροχονόμος εγκαθίσταται στο χωριό, η οποία βάζει πρόστιμα στους διερχόμενους άνδρες οδηγούς, από τα έσοδά τους δε διοργανώνεται το βραδινό γλέντι, που σηματοδοτεί και το τέλος της γιορτής. Συχνά σύλλογοι αναλαμβάνουν την αναπαράσταση του δρώμενου, και με τη βοήθεια της τοπικής αυτοδιοίκησης, και φορώντας παραδοσιακές ενδυμασίες προσπαθούν να συνδεθούν με τις παλαιότερες πολιτισμικές ρίζες της κοινότητας. Από την προσπάθεια αυτή δεν λείπουν βέβαια και τα σύγχρονα κοινωνικά και πολιτικά μηνύματα: στους Προσκυνητές της Ροδόπης, το 1995, το μωρό που εικονικά ξεγέννησε η μπάμπω βαπτίστηκε Ειρήνη, για να επικρατήσει ειρήνη στον κόσμο. Τα παλαιά γονιμικά μηνύματα προσαρμόζονται σταδιακά στις σύγχρονες κοινές αγωνίες, ώστε το δρώμενο να ανταποκρίνεται και πάλι στα κοινά ζητούμενα και να απαντά στις τρέχουσες αγωνίες, ξορκίζοντας συμβολικά τους ανθρώπινους φόβους, καλύπτοντας τις ανασφάλειες των τελεστών.
 

Άλλες φορές πάλι τοπικοί σύλλογοι το αναβιώνουν για ψυχαγωγικούς και τουριστικούς λόγους, αφού θα προσελκύσουν κόσμο τονώνοντας την οικονομική κίνηση των καταστημάτων. Έτσι το έθιμο της «γυναικοκρατίας» ενσωματώθηκε στην εθιμική ζωή των κατοίκων και με τον τρόπο αυτό αλλάζει ο χάρτης της διάδοσης του δρώμενου στον θρακικό χώρο, με ρυθμούς που μας δείχνουν τις σύγχρονες διαδικασίες διαχείρισης και αναπαραγωγής της πολιτισμικής ταυτότητας.
 
Ο φολκλορισμός των ημερών μας ήρθε λοιπόν να τροποποιήσει ουσιαστικά την πορεία του εθίμου, εισάγοντας εν ονόματι της θεαματικότητας τη γυναικοκρατία στην ημέρα της μαμής. Εγκαινιάστηκε έτσι μια νέα φάση του πανάρχαιου δρώμενου, που μας δείχνει ότι στη νέα παγκοσμιοποιημένη πραγματικότητα και καθημερινότητά  μας η ανάμειξη στοιχείων και εθιμικών μορφών μπορεί να δημιουργήσει μια νέα παράδοση, με κριτήριο όχι την πίστη αλλά την παράσταση. Σε κάθε περίπτωση, το δρώμενο της Μπάμπως γνωρίζει σήμερα μια νέα διάδοση, που αποτελεί και χαρακτηριστικό παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο χρησιμοποιούνται και επανασημασιοδοτούνται παλαιά εθιμικά μορφώματα από τη σύγχρονή μας κοινωνία.
 

*Η Ελένη Χατζή είναι Φιλόλογος και Υπεύθυνη Γυναικείων Θεμάτων ΝΟΔΕ Ροδόπης
 
(Πηγή: Μ. Γ. Βαρβούνης, «Λαϊκές Θρησκευτικές Τελετουργίες στην Ανατολική και τη Βόρεια Θράκη», Πορεία, Αθήνα, 2010)

google-news Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.