Η ευλογια, ο ενοφθαλμισμος και τα πρωτα εμβολια
Μετά την επιδημία της πανώλης, η οποία υποχώρησε στις αρχές του 18ου αιώνα, ήταν η σειρά της ευλογιάς να πάρει τη σκυτάλη των φονικών λοιμωδών νοσημάτων που ταλαιπώρησαν την ανθρωπότητα για αιώνες.
Η ευλογιά είναι μία ασθένεια με άγνωστη προέλευση. Γραπτές πηγές από Κίνα, Ινδία και Μικρά Ασία αναφέρουν συμπτώματα που μοιάζουν με αυτά της νόσου και χρονολογούνται από τον 4ο μέχρι και τον 10ο αιώνα. Άρα η κοιτίδα της θα πρέπει να τοποθετηθεί κάπου στην Ανατολή.
Πιθανότατα η ευλογιά ήρθε στην Ευρώπη με τους σταυροφόρους, εν μέσω των άλλων προϊόντων και των πρακτικών που απέκτησαν οι Ευρωπαίοι από τους Άραβες. Τίποτε όμως δεν είναι εξακριβωμένο. Το μόνο σίγουρο είναι ότι η φοβερή αυτή ασθένεια δεν είχε αναπτυχθεί υπέρμετρα στους ευρωπαϊκούς πληθυσμούς πριν από την υποχώρηση της πανώλης τον 18ο αιώνα, άγνωστο για ποιον λόγο.
Όπως και να ’χει πάντως, τον 18ο αιώνα η ευλογιά κατέστη αληθινή μάστιγα στην Ευρώπη με το ένα στα τρία παιδιά να πεθαίνουν από αυτήν και με τον μισό περίπου ενήλικο πληθυσμό να επιβιώνει από την ασθένεια με τύφλωση ή, συχνότερα, νευρικές βλάβες και σημαδεμένο πρόσωπο –εξ ου και το επίθετο βλογιοκομμένος. Σε αντίθεση με την πανώλη, όποιος νοσήσει από ευλογιά και καταφέρει να επιβιώσει, αποκτά έκτοτε ισόβια ανοσία σε αυτήν.
Η ευλογιά οφείλεται σε έναν ιό, τον μείζονα ιό της ευλογιάς (variola major), ο οποίος ανήκει σε μία ομάδα ιών γνωστή ως Ορθοποξοϊοί (Orthopoxviruses). Η μετάδοση από άτομο σε άτομο είναι εύκολη μέσω σταγονιδίων εκπνοής των ασθενών, από τα εξανθήματα ή τα ανοιχτά έλκη στο σώμα τους, αλλά και από αντικείμενα πάνω στα οποία ο ιός επιβιώνει για μεγάλο χρονικό διάστημα, από δύο έως τέσσερις μήνες.
Μετά από επώαση δώδεκα περίπου ημερών, οι προσβεβλημένοι με ευλογιά ασθενείς εμφάνιζαν υψηλό πυρετό και αδιαθεσία. Ένας κεραυνοβόλος θάνατος σε αυτό το διάστημα δεν ήταν συνηθισμένος αλλά ενίοτε συνέβαινε. Αντιθέτως, ο ασθενής προχωρούσε συχνότερα στο εξανθηματικό στάδιο μετά από μία προσωρινή μικρή περίοδο βελτίωσης, η οποία ευνοούσε φυσικά την περαιτέρω μετάδοση της νόσου, με την εμφάνιση εξανθημάτων στο πρόσωπο και τον λαιμό του ασθενούς. Τα εξανθήματα σταδιακά γέμιζαν με πύον, προκαλούσαν αφόρητο κνησμό και, στη συνέχεια, βλάβες στο νευρικό σύστημα του ασθενούς όσο η αρρώστια προχωρούσε. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι η δυσωδία των ασθενών ήταν τρομερή, οι έγκυες πάντοτε απέβαλαν αν νοσούσαν από ευλογιά, ενώ οι επιζώντες κινδύνευαν να μείνουν τυφλοί, με μόνιμες αναπνευστικές, νευρικές ή διανοητικές βλάβες και σημαδεμένοι με βαθιές ουλές για όλη την υπόλοιπη ζωή τους.
Η σοβαρότητα της νόσου και η θνησιμότητά της ήταν ανάλογη με την εμφάνιση και την κατανομή των εξανθημάτων. Η πρώτη ελαφριά μορφή της νόσου με θνησιμότητα μόλις 10% αποκαλούνταν «μη συρρέουσα ευλογιά». Στην «ημι-συρρέουσα» ευλογιά με περισσότερες φλύκταινες, η θνησιμότητα πλησίαζε το 40% και στη «συρρέουσα ευλογιά» στο 60%. Στην «αιμορραγική ευλογιά», τη σπανιότερη μορφή, το ποσοστό θνησιμότητας άγγιζε το 100%. Συνολικά λοιπόν η θνησιμότητα της ασθένειας κυμαινόταν γύρω στο 30-40%.
Κι όμως, η φοβερή αυτή ασθένεια, το «κηλιδωτό τέρας» όπως την αποκαλούσαν, εξαλείφθηκε από τον πλανήτη μας το 1980, με το έτος 1977 να καταγράφει το τελευταίο κρούσμα στη Σομαλία. Πώς κατάφερε επομένως η ανθρωπότητα να απαλλαγεί από την τρομερή αυτή μάστιγα; Η απάντηση ακούει στο όνομα Έντουαρντ Τζέννερ, τον Άγγλο γιατρό που έζησε από το 1749 ως το 1823 και συνέδεσε το όνομά του με την εφεύρεση των εμβολίων.
Μέχρι τη χρήση εμβολίων, η ιατρική περίθαλψη για την ευλογιά ήταν ουσιαστικά ανύπαρκτη. Πέρα από καλή διατροφή και ανάπαυση, οι γιατροί ελάχιστα μπορούσαν να κάνουν για να νικήσουν τον φονικό ιό. Πριν από τον Τζέννερ όμως, η παρατήρηση ότι ένα άτομο δεν νοσούσε ποτέ δύο φορές από ευλογιά, ώθησε ορισμένους γιατρούς στη Μέση Ανατολή και την Ασία να προχωρήσουν σε μία πρακτική απόκτησης επίκτητης ανοσίας. Η πρακτική αυτή ονομαζόταν ενοφθαλμισμός και θεωρείται δικαίως ως πρόδρομος των εμβολίων.
Ο γιατρός λάμβανε κίτρινο υγρό από τη φλύκταινα ενός ατόμου που είχε μολυνθεί με μία ήπια μορφή ευλογιάς και, στη συνέχεια, κάνοντας μία επιφανειακή τομή στο μπράτσο του υποψήφιου προς ενοφθαλμισμό ανθρώπου, εισήγαγε το υγρό στην τομή. Το αποτέλεσμα ήταν, στις επιτυχημένες περιπτώσεις, το άτομο να νοσήσει από ήπια μορφή της ασθένειας και, μετά την ανάρρωσή του, να απολαύσει ισόβια ανοσία. Βέβαια, πρέπει να σημειωθεί ότι τα πράγματα δεν πήγαιναν πάντοτε κατ’ ευχήν. Κάποιες φορές ο άνθρωπος που ενοφθαλμιζόταν δεν νοσούσε με ήπια αλλά με βαριά μορφή ευλογιάς, με αποτέλεσμα πολλοί να τυφλωθούν, να μείνουν ανάπηροι ή και να πεθάνουν εξαιτίας αυτής της πρακτικής. Επιπροσθέτως, υπήρχε πάντοτε ο κίνδυνος το μεμονωμένο κρούσμα να καταλήξει σε ένα ευρύτερο ξέσπασμα της νόσου.
Η πρακτική αυτή ήταν άγνωστη στην Ευρώπη, μέχρι που η λαίδη Μόνταγκιου, σύζυγος του Βρετανού πρέσβη στην Τουρκία, έχοντας πληγεί η ίδια σοβαρά στο παρελθόν από την ασθένεια, εφάρμοσε την πρακτική αυτή στα παιδιά της προκειμένου να τα προστατεύσει. Η λαίδη Μόνταγκιου επομένως ήταν αυτή που το 1721 έφερε τον ενοφθαλμισμό στην Ευρώπη.
Παράλληλα, πολλοί άνθρωποι είχαν παρατηρήσει ότι οι αγρότες που είχαν και άρμεγαν αγελάδες δεν νοσούσαν ποτέ από ευλογιά αλλά μόνο από μία παρεμφερή ασθένεια, τη δαμαλίτιδα. Ο ιός της δαμαλίτιδας ανήκει στην ίδια οικογένεια με τον ιό της ευλογιάς, αλλά προσβάλει κυρίως τα βοοειδή. Όταν προσβάλει ανθρώπους, αυτοί νοσούν με ήπια συμπτώματα, παρεμφερή της ευλογιάς, αναρρώνουν πάντοτε, ενώ διαθέτουν στο εξής και επίκτητη ανοσία στον ιό της ευλογιάς.
Ο γιατρός Έντουαρντ Τζέννερ ήταν ο πρώτος που επιβεβαίωσε την εν λόγω παρατήρηση και ξεκίνησε το 1796 την –αμφιλεγόμενη τότε– πρακτική της τεχνητής μόλυνσης ανθρώπου με ιό δαμαλίτιδας προκειμένου να αποκτήσει ανοσία από την ευλογιά. Το «πειραματόζωο» ήταν ο οκτάχρονος γιος του κηπουρού του, αλλά –ευτυχώς για όλους– το παιδί ανταπεξήλθε μια χαρά στη νέα δοκιμασία.
Αυτή ήταν λοιπόν η αρχή για την ανάπτυξη των εμβολίων, η οποία γλίτωσε την ανθρωπότητα από μία σειρά φοβερών και θανατηφόρων ασθενειών. Η ίδια πρακτική, η οποία ονομάστηκε δαμαλισμός από τη λατινική λέξη vaccinus που σημαίνει «από τις δαμάλες», εφαρμόστηκε ακολούθως για τον τέτανο, την πολιομυελίτιδα, τη λύσσα, τη γρίπη, τη διφθερίτιδα και ούτω καθεξής. Σημειωτέον δε ότι ο δαμαλισμός ήταν μία πρακτική πολύ πιο ασφαλής από τον ενοφθαλμισμό.
Για να μη νομίζουμε όμως ότι δύσπιστοι και αρνητές της επιστήμης υπάρχουν μόνο στη σημερινή εποχή, δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι παράλληλα με την πρακτική του εμβολιασμού, αναπτύχθηκε και τότε ένα σφοδρό κίνημα κατά του δαμαλισμού. Οι αρνητές τότε υποστήριζαν, όπως και σήμερα, ότι συνιστά παραβίαση της θείας τάξης των πραγμάτων η εισαγωγή στο ανθρώπινο σώμα υλικού από αγελάδα. Οι εμβολιαζόμενοι απεικονίζονταν σε γελοιογραφίες της εποχής να βγάζουν κέρατα, όπως έλεγαν οι φήμες, και να μεταμορφώνονται κατόπιν σε αγελάδες! Μάλιστα ένας γιατρός της εποχής έφτασε στο σημείο να υποστηρίξει ότι οι γυναίκες που είχαν εμβολιαστεί θα περιφέρονταν στα χωράφια επιθυμώντας να δεχτούν τις ερωτικές περιπτύξεις των ταύρων!
Η τελική εξάλειψη της νόσου, ενάμισι αιώνα περίπου μετά, απέδειξε περίτρανα ποιος είχε δίκιο σχετικά με τον δαμαλισμό. Επομένως, όσο κι αν τέτοιες μεσαιωνικές και σκοταδιστικές αντιλήψεις έχουν, δυστυχώς, πέραση ακόμη και σήμερα, η ανθρωπότητα οφείλει αναμφισβήτητα έναν μεγάλο φόρο τιμής στον Έντουαρντ Τζέννερ, τον εφευρέτη των εμβολίων, που άνοιξε τον δρόμο προκειμένου να απαλλαχθεί η ανθρωπότητα από τη μάστιγα της ευλογιάς και, κατά συνέπεια, και από άλλα θανατηφόρα λοιμώδη νοσήματα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
–Τοmas Krause, «Το ταξίδι των γονιδίων μας», Γιώτα Λαγουδάκου (μτφρ.), Διόπτρα, Αθήνα 2021.
–Κώστας Κωστής, «Στον καιρό της πανώλης», εκδ. ΠΕΚ, Αθήνα 2013.
–Frank M. Snowden, «Επιδημίες και Κοινωνία, Από τον Μαύρο Θάνατο μέχρι σήμερα», Τιτίνα Σπερελάκη (μτφρ.), Πατάκη, Αθήνα 2021.
Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.
