Για λογαριασμο ολων των γυναικων

Κορμί, μαύρο μες στο λιοπύρι σαν το σταφύλι

Κορμί πλούσιο καράβι μου, πού ταξιδεύεις;

                                        (Γιώργος Σεφέρης «Ρίμα»)

Η Βασιλική Κοντογιάννη γεννήθηκε στην Αθήνα, σπούδασε φιλολογία  στο Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και μετά έκανε μεταπτυχιακές και διδακτορικές σπουδές στη Σορβόννη. Εργάστηκε στη Σορβόννη και στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης. Έχει εκδώσει φιλολογικές μελέτες και δύο ποιητικές συλλογές.

Όπως ο Σεφέρης βλέπει το κορμί του σαν καράβι που ταξιδεύει στο άγνωστο, έτσι και η Κοντογιάννη που ’χει τις ρίζες της στον Σεφέρη, βλέπει τον εαυτό της «Σαν υποβρύχιο στον ωκεανό»:

Το βάρος του νερού/στο σώμα του υποβρύχιου/Κλεισμένες όλες οι θυρίδες ασφαλείας/κλεισμένες οριστικά/να μην περνάει τίποτα/

Το σκάφος βυθίζεται αργά/σκοτεινά διαστήματα/ήχου αδιάλειπτου/ Ταξιδεύοντας στο σκοτάδι

Χωρίς σημείο στίξης, το ποίημα αφήνεται ελεύθερο στην καταβύθισή του. Κι εδώ προβάλλει κι ένας ακόμα ποιητής, ο  Άγγελος Σικελιανός στην «Ιερά οδό» που ’χει σ’ εκείνον πάλι ρίζες ο Σεφέρης.

Καθένας στο δικό του βύθισμα, η Κοντογιάννη είναι ενήμερη αυτής της αλυσίδας της οποίας αποτελεί έναν ακόμα κρίκο.

Η παρούσα συλλογή, με τον τίτλο «εκείνες / εμείς», με τη διχρωμία του στο εξώφυλλο, κόκκινες «εκείνες», «μαύρες» εμείς, και την κάθετη γραμμή ανάμεσά τους, μοιάζουν και διαφέρουν συγχρόνως. Μπορεί «εκείνες» να ’ναι του μύθου πλάσματα κι εμείς αυτού του κόσμου, αυτός ο κόσμος ο ίδιος πάντα ήτανε και είναι. Παραλλαγές σε άλλον τόνο, απλώς. Μέσα από αυτές τις παραλλαγές, σαν από συμπληγάδες, η ποιήτρια προσπαθεί να αυτοπροσδιοριστεί. Κάνει μια βαθιά έρευνα στον μύθο του οποίου ο βυθός έχει πλούσιο υλικό. «Περνώντας στο εμείς» το ίδιο πλούσιο υλικό θα ξαναβρεί∙ η ζωή κάνει κύκλους. Και μέσα από του κύκλου τα γυρίσματα που ανεβοκατεβαίνουν θα φτάσει, αν φτάσει, στο «ποια είμαι λοιπόν;», ακολουθώντας ως γνήσια Ελληνίδα τη δελφική εντολή «Γνώθι σ’ αυτόν». Το μόνο σίγουρο για την ώρα είναι πως είναι μια γυναίκα πληγωμένη.

Βυθίζοντας τη σκέψη της μες σε ποιήματα και βιβλία θα παρακολουθήσει τη μοίρα της γυναίκας, φτάνοντας ως τις ρίζες του θέματος, στον μύθο και την ιστορία.

ρίζες τα νεύρα τους κι απλώνουν…

 εικόνες ίδιες με τα δέντρα εκείνα /που ρίχνουν τα κλωνάρια τους μες στα παρθένα δάση/ κι αυτά καρφώνουνται στο χώμα και ξαναφυτρώνουν·/ ρίχνουν κλωνάρια και ξαναφυτρώνουν δρασκελώντας/ λεύγες και λεύγες·/ ένα παρθένο δάσος σκοτωμένων φίλων το μυαλό μας.   

 Έτσι λέει ο Γιώργος Σεφέρης, η μεγάλη αγάπη της Κοντογιάννη, και έτσι δείχνει και το περίφημο εικαστικό στο εξώφυλλο του βιβλίου της που φιλοτέχνησε ο Νίκος Καμπασελέ. Δέντρο γυναίκα με ρίζες και κλαδιά ίδια. Μόνο που η Κοντογιάννη διαφοροποιείται από τον ποιητή. Δεν είναι οι «σκοτωμένοι φίλοι» το θέμα της, αλλά είναι οι γυναίκες της γενιάς της, της γενιάς μας, της γενιάς κάθε γυναίκας. Ετούτα ρίζωσαν μες στο μυαλό της και την απασχολούν. Η μοίρα της γυναίκας που γεννήθηκε για να υπακούει και να υπομένει την βία, τις ορέξεις,  τις αποφάσεις, την απουσία, την απιστία του άντρα. Του άντρα με όλους τους ρόλους: αφεντικό, σύζυγος, εραστής, αδελφός, γιος. Μια ιστορία που επαναλαμβάνεται, όχι πάντα ολόιδια, αλλά πολύ συχνά με άλλους όρους παρόμοια. Για κείνον υπάρχουν όλες οι δικαιολογίες. Οι δουλειές, το ταξίδι, η μακρόχρονη απουσία και ως φυσική συνέπεια η απιστία. Μόνο που δεν βαφτίζεται «απιστία». Και μετά η επιστροφή  στο αποκούμπι, για να τον γηροκομήσει, αν προηγουμένως δεν έχει γηροκομήσει γονείς και πεθερικά.

Η συλλογή της Κοντογιάννη είναι μια πικρή κοινωνιολογική μελέτη. Μια επισήμανση της αδικίας που διαπράττεται από τον άντρα σε βάρος της γυναίκας από την εποχή του μύθου μέχρι σήμερα. Τα παραδείγματα είναι πολλά. Η εξαπατημένη και απατημένη Δηιάνειρα, η Κλυταιμνήστρα που τον είδε να κατεβαίνει από την άμαξα με το δασύτριχο στήθος  του και με την Κασσάνδρα και τα παιδιά της. Ας θυμηθούμε τι γράφει γι’ αυτόν, για το λίπος του, τα γένια του, τα μαλλιαρά του στήθη και την Κασσάνδρα η Μαργκερίτ Γιουρσενάρ. Για να μην πούμε πως και αυτή, η Κασσάνδρα, θύμα ήταν ενός θεού, του Απόλλωνα και ενός άνακτα, του Αγαμέμνονα, πριν καταλήξει σφάγιο της Κλυταιμνήστρας. Και μετά η Πηνελόπη, με τόσους νέους άντρες γύρω της, κι αυτή εκεί «πιστή», έχασε είκοσι χρόνια από τα νιάτα της  να περιμένει εκείνον που

Κλεισμένος στη σγουρή ξανθή κόγχη  της Καλυψώς / Βυθισμένος στ’ αρώματα του κόλπου/ Κρατημένος σφιχτά στην ηδονή

Ναι, μας λέει η Οδύσσεια/ Δεν πειράζει, αφού τον έφερε εκεί  η τρικυμία /αφού ήταν άντρας,/ αφού δεν μπορούσε να κάνει αλλιώς, /αφού οι άντρες ταξιδεύουν/ κι οι γυναίκες φροντίζουν την ασφάλεια της εστίας

Μπορούσε να κάνει αλλιώς; /Πώς τον δέχτηκε η Πηνελόπη

Στο κρεβάτι της … γερασμένο… τριχωτό…Πώς έλεγαν τον πιο ωραίο από τους μνηστήρες;/ αυτόν που πέθανε/ -δίκαια κατά τον Οδυσσέα και την Οδύσσεια-/ απ’ το τεράστιο τόξο/ που τάνυσε ο ήρωας;/ Βοήθησε κι ο Τηλέμαχος στην εξόντωση των μνηστήρων

 Και δεν ήταν η μόνη. Και ήρθε η Μήδεια

 Ποιος είπε ότι έφταιγε ο Ιάσονας / για τον φόνο των παιδιών/που είχε κάνει η Μήδεια /Βάρβαρη βάρβαρη βάρβαρη…

Ποιος σκέφτηκε τι έκανε για χάρη του εκείνη που την πήρε από τη βάρβαρη χώρα της στο καράβι του… την έφερε στην ζωή της ηδονής … της μητρότητας … τραβώντας …με δυνατή  αλυσίδα, αγκυλωμένη   γερά στα σωθικά στις χαρές του έρωτα… ο κόσμος κατέρρεε όταν η αγάπη έπεφτε τρίμματα /ψίχουλα γύψου άθλιου/ σπασμένες κεφαλές αγαλμάτων…

Και από τον μύθο στην Ιστορία. Η Thérèse levasseur «Έμεινε με τον Jaean-Jaques Rousseau χρόνια και χρόνια. Αγάπησε και φρόντισε τον μεγάλο άντρα, αυτόν που εναντιώθηκε στις ανισότητες των κοινωνικών τάξεων» Ήταν εκείνος που της έκανε πέντε παιδιά και ένα ένα τα ’παιρνε και τα άφηνε στο βρεφοκομείον και εκείνη «κάθε φορά που περίμενε ένα καινούριο μωρό έλπιζε πως θα μπορούσε, έστω αυτό, να το κρατήσει».

Η βέρα στο δάχτυλο δεν είναι χρυσός κύκλος; Όχι, είναι  μηδέν. Εκείνη «καθόταν μπροστά στη φωτιά και παραμιλούσε». Εκείνος πήρε μια βαριά και την χτυπούσε γιατί εκείνη άντεχε… Μπορείς να μιλήσεις για διαπολιτισμικότητα; Τι φουντωμένη λέξη…

Η συλλογή της Κοντογιάννη είναι μια πικρή κοινωνιολογική μελέτη. Μια επισήμανση της αδικίας που διαπράττεται από τον άντρα σε βάρος της γυναίκας από την εποχή του μύθου μέχρι σήμερα. Τα παραδείγματα είναι πολλά. Η εξαπατημένη και απατημένη Δηιάνειρα, η Κλυταιμνήστρα που τον είδε να κατεβαίνει από την άμαξα με το δασύτριχο στήθος  του και με την Κασσάνδρα και τα παιδιά της

Τα ποιήματα της ενότητας «Περνώντας στο “εμείς”» είναι θλιβερά πολύ, βαθιά τραυματικά και απελπισμένα. Δεν είναι εύκολη η πρόσβαση στον σκληρό τους πυρήνα, μας βοηθούν όμως σαν φώτα πορείας τα ποιήματα της πρώτης ενότητας. Κάπως πιο αποκαλυπτικό φαίνεται εκείνο το «τριαντάφυλλό της»: σπαραγμός της αγάπης/ Το δικό μου λουλούδι ήταν εξωτικό και τούτο μπορεί να υπαινίσσεται μυστικά κρυμμένα στα πέταλά του. Στο ποίημα «Μάσκες» φυσικά υποδηλώνεται η πολυπροσωπία  του ανδρός από τη μια και ο τρόμος της γυναίκας από την άλλη. «Η πανοπλία», «Τα ρούχα» όλα δείχνουν πως  η ποιήτρια ζει σε έναν κόσμο τετελεσμένα τραυματικό, ένα κόσμο έξω από τα μέτρα της.

Στην τελευταία ενότητα εξερευνά τον εαυτό της, μιλάει για τη δυσκολία να χειριστεί, να σηκώσει τον τεράστιο βράχο που πλακώνει την ψυχή της  και με τίποτα δεν ξεπερνιέται.

Στα τόσα δύσκολα, τα «χέρια του πατέρα» είναι μια τρυφερή ανάμνηση, ένα φωτάκι που έρχεται από το παρελθόν να την στηρίξει, ενώ το τραύμα παραμένει βαθύ κόκκινο/ τόπους – τόπους κλεισμένη πληγή/ τόπους – τόπους υγρές κηλίδες/ αίμα και πύον… / ψηλά αναπνέει / θυμάται μέρες ευτυχίας / κακοφορμίζει πιο κάτω /Το τραύμα/ απλωμένη πληγή/ …/ Σκέφτομαι τον πατέρα / Είδα τη βαθιά ουλή στην πλάτη/ Έζησε με την αρρώστια/ πενήντα χρόνια ή παραπάνω/ Δε μίλησε ποτέ γι’ αυτήν με μίσος/ Την κοίταξε κατάματα / έμαθε να τη σέβεται/ και να τη συμπονά/ …/ψυχή βαθιά.

Τι θα μπορούσε να πεις κανείς άλλο από το ότι η προσφυγή στον «πατέρα» τις δύσκολες ώρες μοιάζει με εκείνη του Σεφέρη που τα χέρια του Οδυσσέα  ξέραν να δοκιμάσουν αν ήταν καλά σκαλισμένη στην πλώρη η γοργόνα, σημάδι πως θα πήγαινε καλά στο ταξίδι του. Η Κοντογιάννη έχει τον πατέρα στη δική της πληγή πλοηγό, το δικό του παράδειγμα θα την παρηγορήσει από αυτό που, μόνο αν στωικά το αποδεχτεί, θα θεραπευτεί. Και μετά αναδύεται  στη μνήμη το σπίτι  ερειπωμένο … με μνήμες παλιές / φώτα …βασανιστική ανάμνηση γεμάτη πόνο. Η μνήμη όπου και να την αγγίξεις πονεί άλλωστε. Η στωική φιλοσοφία είναι παρηγορητική, αλλά όχι πάντα. Η ποιήτρια έχει τον κόσμο της και την πληγή της, είναι ο δαίμονας με τη δηλητηριασμένη του ανάσα/ Ο «δαίμων της πορνείας»… Σε άλλη γλώσσα/ Μπορεί και να τον έλεγαν/ Θεό της γονιμότητας. 

Ας θυμηθούμε τι έπαθε ο ρήγας Πιερ που τον κατέλαβε ο δαίμων της πορνείας, τι λέει ο Μαχαιράς και τι ο Σεφέρης. Η ύβρις τιμωρείται λένε και οι δύο. Εδώ υπάρχει ύβρις αλλά όχι τιμωρία ούτε κάθαρση ούτε ηρεμία.

«Κατά βάθος ο ποιητής έχει ένα θέμα: το ζωντανό σώμα του», αποφαίνεται ο πανταχού παρών Σεφέρης (Μέρες Ε΄, 5 Νοέμβρη 1946) και ειδικά όταν ο ποιητής είναι γυναίκα και μάλιστα βαθιά και αθεράπευτα πληγωμένη.

Η Βασιλική Κοντογιάννη είναι επιστήμων και ποιήτρια. Ξέρει καλά τον μύθο και με όσα επικαλέστηκε απέδειξε την αλήθεια που είχε κρυμμένη μέσα του. Η ίδια μπήκε στη θέση της κάθε γυναίκας που κουβαλάει βαρύ φορτίο και χρειάζεται ψυχή βαθιά για να τ’ αντέξει. Ως ποιήτρια αγαπά τον Σεφέρη που τον έχει πάντα στο μυαλό της και μιλάει στην καρδιά της. Ακούει τη φωνή του, αλλά εμείς ακούμε τη δική της προσωπική φωνή. Είναι χαμηλή κι ας καίγεται μέσα της. Έχει τον δικό της λιτό και κομψό στίχο, κι ας είναι το νόημά του επτασφράγιστο μυστικό. Με το αίμα το δικό της γράφει για λογαριασμό όλων των γυναικών.

 *Η Ανθούλα Δανιήλ είναι διδάκτωρ Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Δημοσιεύει άρθρα, μελέτες και κριτικά κείμενα (βιβλίο, θέατρο, μουσική, χορό) σε έντυπα, εφημερίδες και  ηλεκτρονικά περιοδικά. Είναι μέλος της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων, της  Εταιρείας Συγγραφέων και της Διεθνούς Ένωσης Ελλήνων Κριτικών Θεάτρου,  Μουσικής και Χορού. Το κείμενο αναδημοσιεύεται από το ηλεκτρονικό περιοδικό  fractal – Η Γεωμετρία των ιδεών [ Διεύθυνση: https://www.fractalart.gr/ekeines-emeis/ (28/02/2023)].

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.