Ο «βαθυς ελληνικος Εμφυλιος Πολεμος» στο Τμημα Ελληνικης Φιλολογιας ΔΠΘ

Στις 8 Απριλίου 2022, η Αναπληρώτρια Καθηγήτρια κ. Σοφία Βούλγαρη, εκ μέρους του Εργαστηρίου Έρευνας για τη Νεοελληνική και Συγκριτική Φιλολογία του Τμήματος Ελληνικής Φιλολογίας του ΔΠΘ, εμπνεύστηκε, διοργάνωσε και συντόνισε (με απόλυτη επιτυχία και σοβαρότητα) τη διαδικτυακή εκδήλωση για τον «βαθύ ελληνικό Eμφύλιο Πόλεμο». Αφορμή της συζήτησης ήταν το βιβλίο Ζητούνται παιδιά από την Ελλάδα. Υιοθεσίες στην Αμερική του Ψυχρού Πολέμου (2021). 

Η συγγραφέας του βιβλίου, Gonda Van Steen, Καθηγήτρια Νεοελληνικής & Βυζαντινής Ιστορίας, Γλώσσας και Λογοτεχνίας στην Έδρα Κοραή του King’s College London, και ο Γιάννης Ατζακάς, πεζογράφος, συγγραφέας της αυτοβιογραφικής τριλογίας Διπλωμένα φτερά (2007), Θολός βυθός (2009) και Φως της Φονιάς (2013), συνομίλησαν σε μια πλούσια και ζωντανή αφήγηση των ιστορικών και αυτοβιογραφικών ντοκουμέντων του εμφυλιακού κοινωνικού προγράμματος, που έμεινε γνωστό με τον τίτλο: «Παιδουπόλεις της Φρειδερίκης». Στη δεκαετία του ’50 ένα δίκτυο ιδρυμάτων στη βόρειο, κυρίως, Ελλάδα φιλοξένησε υπό την προστασία του και με την αρωγή της βασίλισσας Φρειδερίκης τα ορφανά παιδιά του εμφυλίου πολέμου. Ο σκοπός ίδρυσής τους ήταν, κατά δήλωση της ελληνικής μοναρχίας, η προστασία και περίθαλψη των παιδιών αυτών υπό τον κίνδυνο της αρπαγής τους από τους εχθρούς του κράτους, τους συμμορίτες αντάρτες.

Σύμφωνα με την καθηγήτρια, Gonda Van Steen, αυτό ήταν μόνο η πρόφαση. Οι υιοθεσίες ξεκίνησαν ασφαλώς από τα πολλά ορφανά του εμφυλίου πολέμου, ιδίως τα ορφανά ανταρτών, ωστόσο, όχι τόσο για να τα προστατέψουν από την ανασφάλεια της ορφάνιας όσο για να αποκόψουν τον ανεφοδιασμό των ανταρτών σε ανθρώπινο δυναμικό και να εξαλειφθεί από τα ίδια τα παιδιά κάθε κομμουνιστική ιδέα. Άλλο σημαντικό πρόσχημα αυτών των υιοθεσιών ήταν η ανάγκη απαλοιφής του κοινωνικού στίγματος, καθώς τα περισσότερα ήταν αποτέλεσμα σχέσεων εκτός γάμου, οπότε μέσω της υιοθεσίας τους απελευθέρωναν από την ενοχή εαυτούς και τις μητέρες τους. Εκμεταλλευόμενοι τα κοινωνικά ταμπού, οι ιθύνοντες των Παιδουπόλεων μεταμόρφωσαν σε φιλανθρωπικό έργο μία διαμάχη εγγενώς ταξική. 

Ζήτηση και προσφορά

Γρήγορα, οι υιοθεσίες αυτές έγιναν ζήτημα της αγοράς και κινήθηκαν σύμφωνα με τον θεμελιώδη νόμο της: ζήτηση και προσφορά. Σε μία περίοδο που η οικονομία της «μητέρας» Ελλάδας είχε πλέον ανακάμψει και τα παιδιά δεν κινδύνευαν από την οικονομική ανέχεια της δεκαετίας του 40-50, οι υιοθεσίες δεν σταμάτησαν, όπως θα ήταν αναμενόμενο, αλλά αντίθετα κορυφώθηκαν.  Ήταν, φυσικά, οικονομικά προσφορότερο να συνεχιστεί η ροή υιοθεσιών προς την Αμερική κυρίως (αλλά και προς Ολλανδία, Σουηδία και άλλες χώρες), ιδίως για τους μεσάζοντες. Παρότι τα παιδιά αυτά είχαν αρχίσει ήδη να εργάζονται και δεν είχαν ανάγκη από υιοθεσία, οι νόμοι της αγοράς το επιτάσσανε. Τα παιδιά έγιναν, κοντολογίς, προϊόντα αγοραπωλησιών, εν μέσω μιας αμφιλεγόμενης συζήτησης περί του αν όντως σώθηκαν, εξασφαλίζοντας ένα καλύτερο βοιωτικό επίπεδο, ή αν στιγματίστηκαν για πάντα συναισθηματικά, αλλά και πρακτικά, εξαιτίας όλων των γραφειοκρατικών συνεπειών που απορρέουν μιας υιοθεσίας με εκπίπτοντες φακέλους και εξαφανισμένα τα μητρώα των Παιδουπόλεων. Σημειωτέον ότι τα παιδιά αυτά δεν δικαιούνται την ελληνική ιθαγένεια και ακόμη και σήμερα ακολουθούν δαιδαλώδεις διαδρομές επανάκτησης του πατρογονικού μίτου. 

Ως προς το σημείο αυτό και εφόσον η μαζική εκροή παιδιών προς θετούς γονείς της Αμερικής υπήρξε ένα είδος κρατικής απόφασης και οργάνωσης, τόνισε χαρακτηριστικά η Gonda Van Steen, το ζήτημα της ιθαγένειάς τους θα πρέπει να είναι εξίσου κρατική ευθύνη και να σταματήσει το ταχύτερο δυνατόν η ταλαιπωρία αυτών των παιδιών. Ιδιαίτερη μνεία έγινε για τα πολυάριθμα αγόρια, που κανείς δεν ήθελε να υιοθετήσει (τα κορίτσια είναι πάντα φρονιμότερα και πιο χαριτωμένα) και τα οποία έμειναν μετέωρα και αφανή σε μία κοινωνική limbo (σ.σ.: Limbo ονομάζεται στη θεολογία του Καθολικού δόγματος η μεταθανάτια κατάσταση των αβάπτιστων νεκρών παιδιών, κατά την οποία παραμένουν εσαεί ανένταχτα μεταξύ Κόλασης και Παραδείσου). 

Η λογοτεχνία θεραπεύει αλλά…

Η τοποθέτηση του συγγραφέα Γιάννη Ατζακά είχε έντονο τον βιωματικό χαρακτήρα, καθώς ο ίδιος έζησε στις Παιδουπόλεις και παρ’ ολίγο να δοθεί και αυτός για υιοθεσία. Ο Γιάννης Ατζακάς έχει ασχοληθεί εκτενώς στα πεζογραφήματά του με το συγκεκριμένο θέμα, αλλά όπως ο ίδιος σχολίασε εισαγωγικά: «ναι, η λογοτεχνία θεραπεύει, όμως ο πόνος των βιωμάτων παραμένει και μετά τη γραφή». Κατά τον ίδιο, ο Εμφύλιος είναι ένα επεισόδιο του Ψυχρού Πολέμου, εν είδει προοιμίου, και ως τέτοιο θα πρέπει να λογίζεται. Υπογραμμίζοντας την (προρρηθείσα από την Van Steen) ανάγκη αφομοίωσης του κομμουνιστικού αντάρτικου στους κόλπους της εξημερωμένης και υπό κανονικότητα κοινωνίας, κατέθεσε τη μαρτυρία ότι τα παιδιά αυτά ονομάστηκαν αργότερα “παιδιά των ενταχθέντων συμμοριτών”. Όσο για την εθελούσια παραχώρηση των ορφανών από συγγενείς τους (συνηθέστερα γιαγιάδες και παππούδες, όπως και στη δική του περίπτωση), σημείωσε πως οι υιοθεσίες εξ ονόματος της βασίλισσας έφεραν μαζί τους τη βασιλική μεγαλοπρέπεια και εξ αυτού του λόγου ήταν γοητευτικές ή ανυπέρβλητες για τους απλούς ανθρώπους, που εν τέλει υποχωρούσαν υπό το βάρος της μοναρχίας. Τον ίδιο, κατά δήλωσή του, τον γλίτωσε από την υιοθεσία μια πρόσφατη και ανοιχτή σχεδόν πληγή που έφερε τότε στο μέτωπο. 

Αυτή η αιτία κατά την Van Steen δεν ήταν ελάσσονος σημασίας. Για τους θετούς γονείς ήταν εξαιρετικά σημαντικό, υπερτόνισε, τα παιδιά να μην έχουν καμία ατέλεια, σωματική ή ψυχική, ακόμη και εμφανισιακή (τα σκουρόχρωμα παιδιά δεν ήταν ιδιαιτέρως αγαπητά). Όλα αυτά, ελάχιστα χρόνια μετά τη φρίκη του ναζισμού, που στηρίχτηκε εν πολλοίς σε παρόμοιες θεωρήσεις της ιδανικής όψης, της Αρίας φυλής.

Εν τέλει, η ολόθερμη και ζωντανή αυτή συζήτηση, διαπνεόμενη από επιστημονικότητα, αλλά χωρίς ίχνος σοβαροφανούς ακαδημαϊσμού, προβάλλοντας βιωματικά και εμπεριστατωμένα τα ιστορικά γεγονότα του πρόσφατου παρελθόντος, ολοκληρώθηκε ενόσω διαρκεί στη βορειοανατολική Ευρώπη ένας ακόμη ανηλεής (και κατά βάση οικονομικός) πόλεμος· μια οδυνηρή συνθήκη υπενθύμισης του τσορτσιλικού αφορισμού: όσοι αποτυγχάνουν να μάθουν από την ιστορία, είναι καταδικασμένοι να την επαναλάβουν.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.