Απολογος και απολογισμος για την ποιηση

Του ΔΗΜΗΤΡΗ ΠΑΠΑΡΑΛΛΗ*

Κάποιες στιγμές, λίγες αλλά ευλογημένες, νιώθεις πως δε γίνεται αλλιώς. Πρέπει να μιλήσεις «από καρδιάς» και με «αλήθειες»· αλήθειες ίσως απλές και χιλιοειπωμένες, ίσως αποθησαυρισμένες από τη σοφία των άλλων, ίσως πρωτάκουστες, προσωπικές και ζυμωμένες με τον πνευματικό σου μόχθο σε ώρες περισυλλογής και αγρύπνιας· όμως πάντα αλήθειες.

Τέτοια στιγμή είναι για μένα η ώρα τούτη.

Ας ξεκινήσω, λοιπόν, με μερικές «αλήθειες».

Πρώτη αλήθεια

Ακόμη κι όταν μιλούμε για τους «άλλους», κατά βάθος μιλούμε για τον «εαυτό» μας. Όταν προσεγγίζουμε ένα έργο των άλλων, όποιο κι αν είναι αυτό, προπάντων από τον χώρο της Τέχνης, και προσπαθούμε να το ερευνήσουμε, να το ερμηνεύσουμε, να το «αναγνώσουμε», τη προσωπική μας οπτική προβάλλουμε μέσα στο έργο τους. Κι όταν πρόκειται για κείμενο ποιητικό, η παρατήρηση αυτή αληθεύει σε βαθμό σχεδόν απόλυτο. Δηλαδή, ανιχνεύουμε τον στοχασμό, τα συναισθήματα, τα βιώματα του «δημιουργού», αλλά κατ’ ουσίαν τον δικό μας κόσμο αναζητούμε να βρούμε μέσα στο έργο του, τα δικά μας βιώματα να ψηλαφήσουμε· άλλοτε ομολογημένα και βεβαιωμένα, άλλοτε υπαινικτικά, άλλοτε ανασυρμένα με κόπο από τα βάθη της ψυχής μας, εκεί που ο χρόνος αδυσώπητος τα σκέπασε με το βάρος του· και τα φέρνουμε στο φως, όπως οι αρχαιολόγοι ανασκάπτουν τις στρωματώσεις των χωμάτων και ανακαλύπτουν πολιτείες ξεχασμένες.
 

Δεύτερη αλήθεια

Όσα ταξίδια κι αν κάνουμε, σ’ όσους τόπους, πολιτείες, γωνιές του κόσμου κι αν περιπλανηθούμε, όσα πρόσωπα, πράγματα κι αν γνωρίσουμε σ’ αυτή την περιδιάβασή μας, κατά βάθος ένα ταξίδι μόνο κάνουμε: το ταξίδι γύρω από τον εαυτό μας.

Οι τόποι, οι πολιτείες, τα πρόσωπα μας βοηθούν να ανακαλύψουμε τον μέσα μας κόσμο. Οι συγκινήσεις που μας προξενούν είναι οι συγκινήσεις που κουβαλούμε μέσα μας, που θα θέλαμε να νιώσουμε· η προσωπική μας ζωή αντανακλάται πάνω τους και επιστρέφει σ’ εμάς, άλλοτε γόνιμα ανανεωμένη, άλλοτε ανάλλαχτη όπως πριν, λες και τίποτε απ’ όσα είδαμε δε μας άγγιξε. Ο έξω και γύρω μας κόσμος είναι ο μέσα μας κόσμος· εικόνα και ομοίωσή μας.
 
Αυτή είναι μια δεύτερη αλήθεια. Την χρωστώ στον Καζαντζάκη. Και με ταξιδεύει στη ζωή μου μέχρι σήμερα.

Τρίτη αλήθεια

Ό,τι αγαπούμε αληθινά δεν το γνωρίζουμε· δε φτάνουμε ποτέ στην ολοκληρωμένη του γνώση. Αδιάψευστος μάρτυρας η διαρκής έρευνα, η αδιάκοπη αναζήτηση που την τρέφει η αγάπη μας γι’ αυτό. Γυρίζουμε και ξαναγυρίζουμε στο ίδιο, ανακαλύπτουμε κάθε φορά καινούρια στοιχεία του, άλλες πτυχές του, νέες αλήθειες του. Κι όμως νιώθουμε πως πάντα κάτι μας ξεφεύγει· ένα κομμάτι από την ύπαρξή του μοιάζει απροσπέλαστο κάστρο. Ανεξήγητη έλξη μας συνεπαίρνει και συνεχίζουμε. Αυτή η περιπέτεια της γνώσης όποιου αγαπούμε πηγαίνει σε μάκρος χρόνου. Για κάποιους κρατάει ολόκληρη ζωή. Περιπέτεια πολύμοχθη. Κάποιες φορές μας δικαιώνει εν μέρει. Άλλοτε πεισματικά μας καθηλώνει αδύναμους να το κατακτήσουμε. Αλλά τι θα’ ταν η ζωή χωρίς αυτήν την αναζήτηση της γνώσης των αγαπημένων, ποιο βάθος θα είχε η αγάπη; Σ’ αυτό το καμίνι δοκιμάζεται πόσο πραγματικά αξίζει.
 
Αντίθετα ό,τι δεν αγαπούμε το γνωρίζουμε· γιατί αρκεί για μας η πρωτογενής γνώση του και συχνά η άγνοιά του.
 
Αυτή είναι μια τρίτη αλήθεια.
 
Την ώρα αυτή, ώρα απόλογου και απολογισμού, σας προσκαλώ σε μια δοκιμή και δοκιμασία ψυχής: να προβληματιστούμε, να πειραματιστούμε και (ίσως) τελικά να βεβαιώσουμε αυτές τις «αλήθειες». Δηλαδή, σας καλώ να μιλήσετε με τον εαυτό σας και για τον εαυτό σας με κίνητρο ελάχιστο κάποιους στίχους από τους πολλούς που  έχουν γραφεί στη νεοελληνική μας λογοτεχνία· να ανακαλύψετε προσωπικά σας βιώματα και αισθήματα, παρόμοιες εικόνες που σφράγισαν τον δικό σας στοχασμό· σας καλώ να δείτε την ποίηση σαν ένα ταξίδι στους εσωτερικούς σας χώρους, εκεί που η σκέψη ξαναφέρνει μέσα στη σιωπή πολιτείες από το χτες λησμονημένες. Σας παρακαλώ να αναπλάσετε εκείνη τη ζύμη της ψυχής που μας κρατάει ακόμη ζωντανούς και ανθρώπινους, αντίδοτο στους απάνθρωπους και απρόσωπους καιρούς μας.
 
Επιλέγω ως παράδειγμα κάποιους στίχους από την «Κίχλη» του Γιώργου Σεφέρη·

Τὰ σπίτια ποὺ εἶχα μου τὰ πῆραν. Ἔτυχε
νά᾿ ναι τὰ χρόνια δίσεχτα πόλεμοι χαλασμοὶ ξενιτεμοὶ
κάποτε ὁ κυνηγὸς βρίσκει τὰ διαβατάρικα πουλιὰ
κάποτε δὲν τὰ βρίσκει- τὸ κυνήγι
ἦταν καλὸ στὰ χρόνια μου, πῆραν πολλοὺς τὰ σκάγια-
οἱ ἄλλοι γυρίζουν ἢ τρελαίνουνται στὰ καταφύγια.
Μὴ μοῦ μιλᾶς γιὰ τ᾿ ἀηδόνι μήτε γιὰ τὸν κορυδαλλὸ
μήτε γιὰ τὴ μικρούλα σουσουράδα
ποὺ γράφει νούμερα στὸ φῶς μὲ τὴν οὐρά της-
δὲν ξέρω πολλὰ πράγματα ἀπὸ σπίτια
ξέρω πὼς ἔχουν τὴ φυλή τους, τίποτε ἄλλο.
Καινούργια στὴν ἀρχή, σὰν τὰ μωρὰ
ποὺ παίζουν στὰ περβόλια μὲ τὰ κρόσσια τοῦ ἥλιου,
κεντοῦν παράθροφυλλα χρωματιστὰ καὶ πόρτες
γυαλιστερὲς πάνω στὴ μέρα-
ὅταν τελειώσει ὁ ἀρχιτέκτονας ἀλλάζουν,
ζαρώνουν ἢ χαμογελοῦν ἢ ἀκόμη πεισματώνουν
μ᾿ ἐκείνους ποὺ ἔμειναν μ᾿ ἐκείνους ποὺ ἔφυγαν
μ᾿ ἄλλους ποὺ θὰ γυρίζανε ἂν μποροῦσαν
ἢ ποὺ χάθηκαν, τώρα ποὺ ἔγινε
ὁ κόσμος ἕνα ἀπέραντο ξενοδοχεῖο.

 

(Τὸ σπίτι κοντὰ στὴ θάλασσα)

 
Ίσως σ’ αυτήν την περιπέτεια της αναπόλησης σας περιμένει μια έκπληξη ευχάριστη και γόνιμη: ίσως ανακαλύψετε βαθιά κρυμμένο μέσα σας έναν «ποιητή»· γιατί τι άλλο είναι η «ποίηση» παρά εκείνο το «συγκινημένο νόημα» που είτε ανεπαίσθητα έρχεται και μας βρίσκει στις απόλυτα προσωπικές μας στιγμές και μεταπλάθει τον στοχασμό σε συγκίνηση, είτε μας εξεγείρει σε πάθος, ένταση και πίκρα για όσα οδυνηρά συμβαίνουν γύρω μας; Κι αν νιώσετε αυτή την επιθυμία να μιλήσετε για τον εαυτό σας, μη διστάσετε να τη φέρετε στο φως· λιγοστεύουν τόσο στη ζωή μας τα πολύτιμα και δεν πρέπει να τα αφήνουμε να χάνονται.
 
Ίσως πάλι να μείνετε στη «σιωπή»· εκείνη τη σιωπή τη φορτωμένη βαριά με σκέψη και συναίσθημα· τη σιωπή που επιλέγει κανείς όχι γιατί δεν έχει τίποτε να πει, αλλά γιατί έχει να πει πολλά. Και τότε όμως θυμηθείτε πως η σιωπή είναι συχνά ο πιο καίριος ποιητικός λόγος.
 
«Η ποίηση είναι καμωμένη από λόγο και σιωπή» θα μας θυμίσει ο Σεφέρης
Ξέρουμε, βέβαια, πως η αγάπη, και η αγάπη για την ποίηση, δεν επιβάλλεται, αλλά κερδίζεται, πως δοκιμάζεται στον χρόνο και δυναμώνει, αν είναι αληθινή, ή σβήνει, αν είναι κίβδηλη. Εδώ ζυγίζεται η αντοχή της, εδώ και η τιμή της.
 
Ξέρουμε ακόμη πόσο δύσκολη είναι στην κατανόησή της η «μοντέρνα» ποίηση· σκοτεινή, κρυπτογραφημένη, θαρρείς μόνο για τους μυημένους, υπαινικτική, πιο πολύ δραματική λιγότερο λυρική. Χρειάζεται να παιδευτούμε, για να βρούμε τα μυστικά κλειδιά που ανοίγουν την πόρτα της. Όμως αυτά μετρούν και την αγάπη μας για την ποίηση, πόσο ανθεκτική είναι, πόσο γνήσια, πόσο αναγκαία προσωπική περιπέτεια ζωής. Χρειάζεται αυτή η αγάπη, για να καρπίσει η ποίηση και να μας ανταμείψει.

 
Δικαιολογημένα, λοιπόν, συχνά μας αποκαρδιώνει η αρχική αδυναμία μας να κατανοήσουμε το ποιητικό κείμενο, όντας αβοήθητοι και μόνοι. Όμως ας ακούσουμε ένα σοφό ποιητή, στοχαστικό γνώστη της «μοντέρνας ποίησης» πόσο μας ενθαρρύνει:
 
«Πολλές φορές αντικρίζουμε πρώτη φορά ένα ποίημα. Μας φαίνεται σκοτεινό ή αλλόκοτο. Το νόημά του μας ξεφεύγει. Γυρίζουμε τη σελίδα ή κλείνουμε το βιβλίο. Ωστόσο, ξαφνικά, εκεί που κατεβαίνουμε μια σκάλα ή στρίβουμε τον δρόμο του σπιτιού μας, δυο-τρεις λέξεις, μια φράση, ένας στίχος γυρίζει μέσα στο μυαλό μας και δεν εννοεί να τ’ αφήσει. Το ποίημα «έπιασε». Είναι σαν τους φτερωτούς σπόρους ορισμένων δέντρων που ταξιδεύουν σε μακρινά χώματα. Από τις λέξεις αυτές το ποίημα θα ξαναβλαστήσει σιγά σιγά μέσα μας, ποιος ξέρει πότε. Το δέντρο θα ξαναγίνει, και τότε θα το καταλάβουμε. Μου έτυχε κάμποσες φορές στη ζωή μου να καταλάβω, μ’ αυτόν τον τρόπο, ποιήματα που μου φαίνονταν στην αρχή ασύλληπτα ή ανυπόφορα».
 
(Γ.Σεφέρης, «Δοκιμές», Α΄Τόμος» σ. 120).

 

Δηµήτρης Παπαράλλης γεννήθηκε το 1935 στην Αλεξανδρούπολη. Φοίτησε στην Παιδαγωγική Ακαδηµία της Αλεξανδρούπολης και στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης.
Δίδαξε ως καθηγητής στα σχολεία Σαµοθράκης, Αλεξανδρούπολης και Καβάλας, όπου κατοικεί µόνιµα από το 1978.  Εξέδωσε τρεις ποιητικές συλλογές: «Οξείδιο σιωπής» (2003), «Ιχνηλασία εσωτερικού χώρου» (2005) και «Παράκτια αλιεία» (2011).
Ποιήµατά του δηµοσιεύθηκαν στα λογοτεχνικά περιοδικά «Πανδώρα» και «Ο Σίσυφος».
Εξέδωσε επίσης τις µελέτες «Ο έρωτας και ο θάνατος στην ποίηση του Γιώργου Σεφέρη (Στροφή, Μυθιστόρηµα, Κίχλη)», Σύγχρονοι Ορίζοντες, Αθήνα 2015 και «Γιώργος Σεφέρης, Μικρά ταξίδια σε μεγάλη θάλασσα [ΤΡΙΑ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ]», Παρατηρητής της Θράκης,  Κομοτηνή 2019.

google-news Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.