Κινδυνευει η ελληνικη γλωσσα απο τους ορους lockdown και delivery;

«Η διαδικασία να ακυρώσουμε δάνεια είναι περίεργη, γιατί υπάρχουν κάποια που δεν τα αντιλαμβανόμαστε, και συνήθως προσπαθούμε να αντικαταστήσουμε αυτά που αισθανόμαστε ότι είναι δάνεια»

Αίσθηση προκάλεσε, πριν από μερικές ημέρες, η ανάρτηση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης του γλωσσολόγου κ. Γεώργιου Μπαμπινιώτη, με την οποία παρακινούσε τους πολίτες να χρησιμοποιούν ελληνικούς όρους για τις λέξεις «take away», «delivery» και «lockdown», προτείνοντας αντ’ αυτών τις λέξεις «για το σπίτι», «τροφοδιανομή» και «απαγορευτικό» αντίστοιχα.

Οι αναφορές αυτές αντικατοπτρίζουν τη γενικότερη ιδεολογική στάση μιας μερίδας της ελληνικής κοινωνίας, όσον αφορά τη γλώσσα, τη χρήση της και την εισαγωγή δάνειων λέξεων σε αυτή, η οποία υπάρχει για αιώνες και συνήθως επιλύεται από τους ίδιους τους ομιλητές της γλώσσας, σημειώνει μιλώντας στον ΠτΘ ο Επίκουρος Καθηγητής του τμήματος Ελληνικής Φιλολογίας ΔΠΘ κ. Ασημάκης Φλιάτουρας.

Οι προσπάθειες να αντικαθίστανται δάνειες λέξεις στην ελληνική γλώσσα είναι πολύ παλιές, σημειώνει, όμως, πολλές φορές τα δάνεια ενσωματώνονται τελικά στη γλώσσα και παύουν να ενοχλούν τις επόμενες γενιές. Για αυτό και βλέπουμε λέξεις που εισήλθαν πρόσφατα στη γλώσσα να μας ενοχλούν, ενώ αντίθετα παλιότερα δάνεια, λ.χ. μάσκα και καραντίνα, να μην αντιλαμβανόμαστε καν ότι είναι δάνειες λέξεις.

Κάποιες μεταφραστικές απόπειρες, όταν μια δάνεια λέξη «εξελληνίζεται», είναι πετυχημένες και κάποιες όχι. 

Και μια γλώσσα «κινδυνεύει» με αυτό που η γλωσσολογία ονομάζει μετακίνηση ή θάνατο λόγω δανεισμού σε πολύ συγκεκριμένες περιπτώσεις και κάτω από ιδιαίτερες κοινωνικές και ιστορικές συνθήκες, όπως σε καταστάσεις επιβολής ή κατάκτησης ή στην περίπτωση μιας μειονοτικής γλώσσας που επηρεάζεται από την πλειονοτική, με αποτέλεσμα να συρρικνώνεται το σύστημά της. Αυτό δεν μπορεί να συμβεί στη σύγχρονη Ελληνική, μόνο με τη χρήση δάνειων λέξεων.

Απενοχοποιεί τα δάνεια η σύγχρονη γλωσσολογία

Η σύγχρονη γλωσσολογία, σημείωσε ο κ. Φλιάτουρας, απενοχοποιεί σε μεγάλο βαθμό τον δανεισμό και τον θεωρεί φυσιολογική διαδικασία σε έναν ζωντανό οργανισμό που εξελίσσεται, όπως η γλώσσα. «Είναι σχεδόν αδύνατο να φρενάρουμε τη διαδικασία του δανεισμού, γιατί όποια γλώσσα δημιουργεί λέξεις για νέα αντικείμενα ή έννοιες, είναι επόμενο να τις μεταδίδει σε άλλες γλώσσες», ανέφερε. Έτσι, όταν δημιουργήθηκε η λέξη κομπιούτερ στην Αγγλική, ήταν λογικό να εισέλθει στην Ελληνική, ενώ, στην αντίθετη κατεύθυνση, το θέατρο ήταν επίσης φυσικό να μεταφερθεί από την Ελληνική στα Αγγλικά ως theater. Σε αυτήν την κατηγορία ανήκουν πολλοί όροι επιστημών, λ.χ. οψιόν. Ας μην ξεχνάμε, τονίζει ο κ. Φλιάτουρας, πως και η Ελληνική γλώσσα αποτελεί, μέσω της αρχαίας, σημαντική δανείστρια γλώσσα στον σχηματισμό λέξεων της διεθνούς επιστημονικής ορολογίας, λ.χ. της ιατρικής.

Εκτός όμως από τα δηλωτικά δάνεια, δηλαδή τα αναγκαία, υπάρχουν και τα συνυποδηλωτικά, που τα χρησιμοποιούμε για υφολογικούς λόγους. Αυτά μπορεί υπό προϋποθέσεις να ξεπερνούν κάποια όρια αλλά συνήθως δεν ενσωματώνονται στη νόρμα της γλώσσας. Παίρνοντας παράδειγμα από την Ελληνική τηλεόραση, στο My style Rocks χρησιμοποιούνται πολλοί Γαλλικοί όροι μόδας που δεν υπάρχουν στα Ελληνικά, αφού η γαλλική γλώσσα δημιουργεί στερεοτυπικά τέτοιους όρους, αλλά χρησιμοποιείται και ένας αριθμός φαινομενικά «περιττών» δανείων, καθαρά για λόγους κύρους, τα οποία, ωστόσο, δύσκολα θα χρησιμοποιηθούν από τον μέσο ομιλητή.

Παλιά υπόθεση η απόρριψη των δανείων

«Η διαδικασία να ακυρώσουμε δάνεια είναι περίεργη, γιατί υπάρχουν κάποια που δεν τα αντιλαμβανόμαστε, και συνήθως προσπαθούμε να αντικαταστήσουμε αυτά που αισθανόμαστε ότι είναι δάνεια» ανέφερε ο κ. Φλιάτουρας. Για παράδειγμα η λέξη σπίτι, δεν είναι ελληνική, αλλά προέρχεται από το λατινικό hospitium, ενώ και η λέξη άσπρος προέρχεται επίσης από το λατινικό asper. Αυτές που ενοχλούν είναι κυρίως οι νεότερες λέξεις ως άμεσα δάνεια, όπου είναι πιο εμφανής η εξωτερική καταγωγή τους, λ.χ. μάρκετινγκ. Αντίθετα, δεν ενοχλούν οι διεθνισμοί, δηλαδή τα δάνεια με βάση ελληνικά στοιχεία, όπως το οστεοαρθρίτιδα, τα αντιδάνεια, που εκκινούν από την ελληνική και επανεισάγονται μέσω ξένης γλώσσας, λ.χ. το τεφτέρι από το διφθέρα μέσω του τουρκικού defter, και τα σημασιολογικά δάνεια, όπως το ποντίκι του υπολογιστή από το αγγλικό mouse.

Αυτή είναι μια παλιά και ιδεολογική υπόθεση στη γλώσσα. Για παράδειγμα, υπάρχουν λέξεις που, όταν εισήλθαν στην ελληνιστική και μεσαιωνική περίοδο, ενοχλούσαν τους τότε φιλολόγους. «Σε κείμενα των αττικιστών της ελληνιστικής περιόδου υπάρχει η αναφορά να μην χρησιμοποιείται η λέξη κράββατος, που ήταν ανατολικό δάνειο, αλλά η αρχαία λέξη κλίνη» σημείωσε, όμως με το πέρασμα των δεκαετιών, το κρεβάτι ενσωματώθηκε στη γλώσσα, και δεν ενοχλούσε τις επόμενες γενιές.

Το θέμα του γλωσσικού ζητήματος και η «σχιζογλωσσία» στη λόγια και τη δημώδη γλώσσα, που εξελίχθηκε αργότερα στο δίπολο καθαρεύουσα-δημοτική, επέτειναν την απόρριψη των δανείων και περιέπλεξαν τη γλώσσα. Και αυτό γιατί ένας από τους στόχους της καθαρεύουσας ήταν να αντικαταστήσει τα δάνεια με ελληνογενείς όρους ως μια τακτική «καθαρισμού» της γλώσσας.  Κάποιες προτάσεις της καθαρεύουσας είχαν βέβαια αποτέλεσμα, με την λέξη μπούσι να αντικαθίσταται από το λεωφορείο και τη λέξη μινίστρος να αντικαθίσταται από τον υπουργό. Υπήρχαν, όμως, πολλές λέξεις που δεν απέδωσαν, λ.χ. κανένας δεν λέει σήμερα την βιτρίνα υαλοθέσιο, το κατσαβίδι κοχλιοστρόφιο, ή το λουκούμι τερψιλαρύγγιο.

Υπάρχουν ζητήματα στη μετάφραση των δανείων

Η διαδικασία μετάφρασης και αντικατάστασης δανείων άλλοτε είναι χρήσιμη, όταν λ.χ. αποσκοπεί στην προσαρμογή λέξεων -κυρίως επιστημονικών όρων- στο σύστημα της ελληνικής, και άλλοτε λειτουργεί ως αχρείαστος ιδεολογικός μηχανισμός, που επιβάλλεται στη φυσική διαδικασία του δανεισμού.  «Η γλώσσα έχει νόμους και κανόνες διάχυσης, και το αν μια ελληνογενής λέξη αντικαταστήσει μια δάνεια συνδέεται μεταξύ άλλων με τις ανάγκες, την πολυσυλλαβία, τη συχνότητα της δομής και των συστατικών κτλ., και τελικά συνήθως αυτό που θα αποφασίσει είναι το στόμα του λαού βάσει της κατασκευαστικής ευστοχίας σε σχέση με γλωσσικές και χρηστικές παραμέτρους» ανέφερε. Για παράδειγμα, η πρόσφατη μετάφραση του ίντερνετ σε διαδίκτυο από τον κ. Μπαμπινιώτη ήταν επιτυχής, όπως αποδείχτηκε από τη διάχυσή της στη γλωσσική κοινότητα, διότι ο σχηματισμός πληρούσε τα κριτήρια για αυτό. Αντίθετα το φαξ, που αποδόθηκε ως τηλεομοιότυπο, ήταν δύσκολο να χρησιμοποιηθεί στην καθομιλουμένη, γιατί περιέχει λόγια συστατικά χαμηλής συχνότητας, κατασκευάστηκε με βάση σπάνια δομή και εμφανίζει πολυσυλλαβία και χασμωδία.

Επίσης σημαντικός παράγοντας για τη διάχυση των δανείων είναι η σημασία τους, καθώς κάποια δεν έχουν πάντα τις ίδιες συνυποδηλώσεις με τις ελληνογενείς λέξεις, λ.χ. δεν είναι το ίδιο η εικόνα με το ίματζ ή το εστιατόριο με την ταβέρνα και το ρεστοράν.

Μερικές φορές επικρατεί το δάνειο ή η ελληνογενής λέξη, αλλά υπάρχουν και περιπτώσεις που και οι δύο λέξεις συζούν, όπως το ίντερνετ και το διαδίκτυο, με τη μία να χρησιμοποιείται περισσότερο στον επίσημο λόγο και την άλλη στην καθομιλουμένη.  Κάποιοι λόγιοι μεταφραστικοί σχηματισμοί, λ.χ. κρεατοσφαιρίδιο αντί για κεφτές, συνήθως γίνονται αντιληπτοί ως ανήκοντες στην υφολογική σφαίρα της ειρωνείας και της παικτικότητας, με αποτέλεσμα να διακωμωδούνται. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το γιαουρτοσκόρδιο αντί για τζατζίκι του Κωνσταντίνου Κατακουζηνού στη σειρά «Κωνσταντίνου και Ελένης».

Προβληματισμοί στην απόδοση των νέων όρων

Όσο για τους νέους προτεινόμενους όρους, ο κ. Φλιάτουρας, διαβλέπει κάποια προβλήματα στη χρήση και την ανάγκη τους, που ενδεχομένως να περιορίσουν ή εμποδίσουν τη διάχυσή τους, τόσο λόγω ομωνυμίας, όσο και γιατί δεν καλύπτουν πλήρως τις έννοιες που προσπαθούν να αντικαταστήσουν. Συγκεκριμένα, το απαγορευτικό αντί του lockdown είναι περισσότερο συνδεδεμένο με τα πλοία, αν και είναι συχνή η μετακίνηση μιας λέξης από το ένα λεξιλόγιο στο άλλο με μικρή προσαρμογή της σημασίας, η τροφοδιανομή αντί του delivery είναι μια δύσκαμπτη λόγια λέξη που ήδη υπάρχει και αναφέρεται σε αυτόν που μοιράζει τρόφιμα στα μαγαζιά (από τη χονδρική στη λιανική), ο ντελιβεράς έχει διαφορετικές συνυποδηλώσεις σε σχέση με το τροφοδιανομέας και, τέλος, η απόδοση για το σπίτι αντί του take away δεν καλύπτει τις περιπτώσεις όπου η μεταφορά δεν γίνεται για το σπίτι. Αξίζει να σημειωθεί, ωστόσο, ότι κάποιες από αυτές τις προτάσεις έχουν ήδη υιοθετηθεί από μερίδα δημοσιογράφων, αλλά την τελική απάντηση θα την δώσει η χρήση από τους ομιλητές της γλωσσικής κοινότητας.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.