Κωνσταντινος Τσουκαλας, «O Αορατος Λεβιαθαν – Δημοκρατια, δικαιοσυνη και ηθικη στα χρονια της κρισης »:

Ένα κοινωνικό βιβλίο για την αόρατη εξουσία που μας περιβάλλει

Κυκλοφόρησε την Άνοιξη του 2020 από τις εκδόσεις «Πόλις»

 

Της Γεωργίας Ντεμίρη*

 

Το νέο βιβλίο του Κωνσταντίνου Τσουκαλά, με τίτλο «Ο Αόρατος Λεβιάθαν – Δημοκρατία, δικαιοσύνη και ηθική στα χρόνια της κρίσης» (2020),  κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Πόλις» και αναφέρεται κατά διεξοδικό και εμπεριστατωμένο αφηγηματικό τρόπο σε όλα τα θέματα, ζητήματα και προβλήματα της νεωτερικής και σύγχρονης κοινωνίας. Τοποθετεί στο κέντρο των θεωρητικο-πολιτικών ερευνών του τις αλλαγές και τους μετασχηματισμούς που έχουν συντελεσθεί και όλες τις ιστορικές φάσεις, από τις οποίες έχει διέλθει η εποχή μας. Το συγγραφικό πόνημα του συγγραφέα απλώνεται στον αξιομνημόνευτο αριθμό των 480 σελίδων, χωρίζεται δε σε τέσσερα μέρη, δεκαπέντε κεφάλαια και περιλαμβάνει εισαγωγικές παρατηρήσεις και επίλογο.

 

Ένα βιβλίο για το… αδιέξοδο

 

Το βιβλίο αυτό αποπειράται να συνθέσει τις πολλαπλές και εν πολλοίς αντιφατικές συνιστώσες του τρέχοντος ιστορικού γίγνεσθαι. Είναι προϊόν της συγκυρίας, δίχως όμως να επικεντρώνεται στη συγκυρία. Είναι ένα κείμενο για την πολιτική, δεν είναι όμως ένα ευθέως πολιτικό κείμενο. Εμπνέεται από συγκεκριμένες καταστάσεις, παραμένει όμως αφηρημένο και εκ πρώτης όψεως αποστασιοποιημένο. Επιχειρώντας να εκφράσει μιαν έτσι κι αλλιώς δυσεντόπιστη πραγματικότητα που μοιάζει να έχει ξεφύγει από κάθε έλλογο κοινωνικό, πολιτικό ή αξιακό έλεγχο, αρκείται στο να αναζητήσει τις μεγάλες γραμμές και συναρτήσεις που φαίνεται να επηρεάζουν την πορεία του κόσμου που μας περιβάλλει. Είναι ένα κείμενο που πραγματεύεται το αδιέξοδο.

 

Η ύψιστη ίσως ειρωνεία του νεωτερικού πολιτισμού και ακόμα περισσότερο του Διαφωτισμού συνίσταται στο ότι επέτρεψε την έντεχνη απόκρυψη των πραγματικών εξουσιών πίσω από αδιαπέραστα πέπλα αδιαφάνειας. Στα πλαίσια αυτά ακριβώς δομήθηκε ένα υπό συνεχή εξέλιξη εξουσιαστικό σύστημα που, για πρώτη φορά στην Ιστορία, δεν «χρειάζεται» πια ούτε να παράγει χρησμούς, ούτε να ομιλεί, ούτε να αξιολογεί, ούτε να εξηγεί, ούτε καν να εκλογικεύει. Από τη στιγμή που μπορεί να αναγνωρίζεται ως η μόνη δυνατή ή ίσως και η μόνη νοητή πηγή ορατών, κατά τεκμήριον αξιόπιστων και πρακτικά υλοποιήσιμων «κανόνων», το «σύστημα» αυτό δεν φαίνεται ούτε να απειλείται από τους τυχόν αντιφρονούντες ούτε να πτοείται από τις οποιεσδήποτε εσωτερικές αντιφάσεις του.

 

Σε αυτό ακριβώς αναφέρεται ο τίτλος του βιβλίου. Ο απρόσωπος και αόρατος Λεβιάθαν βρίσκεται παντού και πουθενά. Είναι απλώς ένα πανίσχυρο «σύστημα» που λειτουργεί σαν αυτόματο καλοκουρδισμένο «μηχάνημα» που θυμίζει εκείνο που περιγράφεται από τον Κάφκα στο διήγημα «Στη σωφρονιστική αποικία». Σε έναν κόσμο όπου κανείς πια δεν γνωρίζει και δεν εντέλλεται να γνωρίζει ούτε το «δέον», ούτε τα καθήκοντά του, ούτε τα λάθη, τις παραλείψεις, τις αβλεψίες ή τα εγκλήματά του, το «μηχάνημα» –που ακούει στο όνομα «Σβάρνα»– δεν χρειάζεται να έχει δικές του επιθυμίες, επιδιώξεις ή υστεροβουλίες. Υπάρχει με μόνο στόχο να είναι σε θέση να εγχαράσσει στα σώματα των (αθώων ή ένοχων) «υπόδικων» την εντολή «τίμα τους ανωτέρους σου», που δεν είναι άλλοι από τους αόρατους, ανώνυμους, ίσως όμως και ανύπαρκτους χειριστές της ίδιας της εφιαλτικής μηχανής. Παρόλο που τα σώματα εξακολουθούν να ανήκουν σε ανθρώπους με σάρκα και οστά, όλοι είναι ριγμένοι στο έλεος μιας μετα-ανθρώπινης εξουσίας που ούτε αξίες επικαλείται, ούτε πηγή έχει, ούτε νομιμοποίηση χρειάζεται. Μιας αδέκαστα τυφλής εξουσίας που αρκείται απλώς στο να ασκείται, δηλαδή στο να «υπάρχει».

 

«Αόρατος Λεβιάθαν», ο εκφραστής του αιώνα μας

 

Τα τέσσερα μέρη του βιβλίου τιτλοφορούνται «Ευθύγραμμες προβολές: Πρόοδος, ανάπτυξη, μεγέθυνση», «Από τη σοσιαλδημοκρατική στη νεοφιλελεύθερη συναίνεση», «Το δημοκρατικό παράδοξο», «Παγκοσμιοποίηση και συναλλακτικά ήθη», αποτυπώνοντας με τον καλύτερο δυνατό τρόπο την πορεία του ιστορικού γίγνεσθαι μέσα από συζητήσεις περί κράτους. Εύλογα γράφει ο συγγραφέας με μια σχεδόν ποιητική έμπνευση πως «μαζί με τη Γη, την Ιστορία, τις ιδέες, τους θεούς και τα φαντάσματα κινούμαστε κι εμείς» (δηλ. οι άνθρωποι, δηλ. τα γνωστικά και πολιτικά υποκείμενα).

 

Το βιβλίο του Κωνσταντίνου Τσουκαλά συνομιλεί με δυο αξιομνημόνευτα έργα. Αρχικά, ο τίτλος του μας φέρνει στο μυαλό το σπουδαιότερο έργο του φιλοσόφου Τόμας Χομπς «Λεβιάθαν», το οποίο γράφτηκε το 1651. Σύμφωνα με τον Χομπς, τα ανθρώπινα κίνητρα σχηματίζονται εκ φύσεως από προσωπικό συμφέρον και θα μπορούσαν να έχουν καταστροφικές συνέπειες, καθώς όταν οι άνθρωποι καθοδηγούνται από την εσωτερική δυναμική τους το πιθανότερο είναι πως θα αλληλοκαταστραφούν. Για να διατηρηθεί η κοινωνική ειρήνη, ο Χομπς δημιουργεί κάποιο τέχνασμα, τον Λεβιάθαν, το Κράτος, είτε με τη μορφή της απόλυτης μοναρχίας είτε της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Το σημαντικό στοιχείο είναι ότι αυτό το Κράτος έχει το μονοπώλιο της βίας και της απόλυτης εξουσίας. Ακόμα, o απρόσωπος και αόρατος Λεβιάθαν του Τσουκαλά, που φαίνεται να βρίσκεται παντού και πουθενά, είναι ένα πανίσχυρο «σύστημα», το οποίο λειτουργεί σαν αυτόματο καλοκουρδισμένο «μηχάνημα» που μας θυμίζει εκείνο που περιγράφεται από τον Κάφκα στο προαναφερθέν διήγημά του.

 

Θεόδωρος Γεωργίου: «O Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, με το βιβλίο του αυτό, εκφράζει το “πνεύμα της εποχής μας”»

 

Σύμφωνα με τον καθηγητή πολιτικής φιλοσοφίας του ΔΠΘ, Θεόδωρο Γεωργίου και την κριτική του στην «Εφημερίδα των Συντακτών», κατά τον Τσουκαλά δεν υπάρχει «πρώτη αρχή» συγκροτήσεως του ανθρώπινου κόσμου, της εποχής και της κοινωνίας μας: «Όλα τα ανθρώπινα πράγματα διαμορφώνονται σε δύο επίπεδα (ή σε δύο συστήματα): στο γνωσιοθεωρητικό (σκέψη, στοχασμός, επιστήμη, γνώση) και στο υλικό (παραγωγικές σχέσεις, υλική οργάνωση της ζωής εν γένει), τα οποία διαμεσολαβούνται μεταξύ τους.

 

Όπως υποστηρίζει ο συγγραφέας, η ανθρώπινη ύπαρξη είναι μια πρισματική οντότητα και οι κοινωνικο-πολιτικές καταστάσεις εντός των οποίων διαβιώνει είναι πολύπλοκες. Η σχέση ανάμεσα στον εσωτερικό άνθρωπο και τον πολίτη μόνον ως διαλεκτική σχέση μπορεί να υπάρξει. Κατά συνέπεια, η οργάνωση της ανθρώπινης ζωής σε κοινωνικά συστήματα, όπως είναι το πολιτικό, το οικονομικό, το ιδεολογικό κ.ά., θεμελιώνεται σε μια ανοιχτή διαλεκτική σχέση ανάμεσα στη συνείδηση, την ψυχή και το φαντασιακό στοιχείο, από τη μια, και τις παραγωγικές σχέσεις και τις πολιτικο-πρακτικές οργανώσεις, από την άλλη. Αυτή η διαλεκτική σχέση θεσμοθετείται ως «πεδίο μάχης» ανάμεσα στον ορθολογισμό και τον ανορθολογισμό.

 

Ως επίλογο στην παρέμβασή μου αυτή, θέλω να τονίσω ότι ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, με το βιβλίο του αυτό, συνοψίζει όχι μόνον την προσωπική ερευνητική πορεία του, αλλά, μέσω της επιστημολογικής αναμέτρησής του με τις ιδέες, τα ερμηνευτικά σχήματα και τις πολιτικές πρακτικές της κοινωνίας μας στην ευρωπαϊκή εξέλιξή της, εκφράζει το «πνεύμα της εποχής μας» (κατά τον Hegel), σύμφωνα με το οποίο η εκάστοτε κοινωνία και η εκάστοτε εποχή μιλάει για τον εαυτό της μέσω δεσμευτικών ορθολογικών εννοιακών συλλήψεων. Ολόκληρη η ελληνική επιστημονική κοινότητα εκφράζει την επιστημολογική ευγνωμοσύνη της προς τον Κ. Τσουκαλά και για το βιβλίο αυτό αλλά και για το συνολικό ερευνητικό έργο του στοχαστή και διανοούμενου Κ. Τσουκαλά».

 

Λίγα λόγια για τον συγγραφέα

 

Ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς γεννήθηκε στην Αθήνα το 1937. Είναι ομότιμος καθηγητής κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, docteur es Lettres et Sciences Humaines στο Πανεπιστήμιο Παρισίων και επίτιμος διδάκτωρ στα Πανεπιστήμια Κρήτης και Πελοποννήσου. Διετέλεσε καθηγητής στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Παρισίων αριθ. 8 και στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (1981-1985), επιστημονικός διευθυντής του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών (1981-1989), επισκέπτης καθηγητής στα Πανεπιστήμια Columbia της Νέας Υόρκης, Princeton, New York University (NYU), της Πόλης της Νέας Υόρκης (CUNY), Iztapalapa της Πόλεως του Μεξικού, Παρισίων (Paris 1), καθώς και στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών. Έχει επίσης διατελέσει μέλος του Ανωτάτου Συμβουλίου Έρευνας και Τεχνολογίας, αρχηγός της ελληνικής αντιπροσωπείας στη Διάσκεψη Κορυφής του ΟΗΕ για την Κοινωνική Ανάπτυξη (1994-1996), μόνιμο μέλος του “Carrefour pour la science et la culture”, που οργανώθηκε από την Ε.Ε. υπό την προεδρία του Jacques Delors, πρόεδρος του Δ.Σ. του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, πρόεδρος της Ένωσης Ελλήνων Κοινωνιολόγων της Ελληνικής Εταιρείας Πολιτικής Επιστήμης και βουλευτής επικρατείας του ΣΥΡΙΖΑ στις εκλογές του Ιανουαρίου 2015. Είναι πρόεδρος του Δ.Σ. του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού.

 

*Η Γεωργία Ντεμίρη είναι φιλόλογος και διδακτορική φοιτήτρια του ΤΕΦ/ΔΠΘ

 

google-news Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.