O Παρθενωνας στο Βυζαντιο και την αρχαιοτητα

Ο Παρθενώνας σήμερα θεωρείται ένα από τα σπουδαιότερα μνημεία παγκοσμίως. Άραγε ήταν και για τους αρχαίους το ίδιο σημαντικός όσο είναι και για μας σήμερα; Η αλήθεια είναι ότι στην αρχαιότητα ο ναός αυτός έχαιρε μεν της εκτίμησης των συγχρόνων του, ουδέποτε όμως έφτασε τη φήμη που έχει σήμερα. Καταρχάς, δεν συμπεριλήφθηκε ποτέ στον κατάλογο με τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου. Γιατί άραγε; Μήπως το κάλλος του δεν ήταν ανάλογο του ναού της Αρτέμιδος στην Έφεσο;

Όπως όλοι  γνωρίζουμε, ο ναός που προϋπήρχε του Παρθενώνα στην Ακρόπολη καταστράφηκε κατά την περσική εισβολή στην Αθήνα του 480π.Χ. Έκτοτε αποφασίστηκε η ανοικοδόμησή του με εντολή του Περικλή και με χρήματα από το συμμαχικό ταμείο της Αθήνας, με αρχιτέκτονες τους Ικτίνο και Καλλικράτη και γλύπτη τον διάσημο Φειδία. Το αποτέλεσμα φυσικά ήταν κάτι παραπάνω από ικανοποιητικό. Οι μαρτυρίες όμως που μας έρχονται από την αρχαία Αθήνα, στην πραγματικότητα δεν αφορούν την επίσκεψη του Παρθενώνα ως πόλου τουριστικής έλξης από κανέναν περιηγητή της εποχής, αλλά ως τόπο λατρείας της Παρθένου Θεάς Αθηνάς.
Όσοι περιηγητές επισκέφθηκαν την Αθήνα, κατά την αρχαιότητα, και των οποίων οι μαρτυρίες διασώθηκαν, όλοι τους αναφέρουν κατά κανόνα τον Παρθενώνα κατά την επίσκεψή τους στην Ακρόπολη των Αθηνών, το μνημείο όμως που τους έκανε μεγαλύτερη εντύπωση δεν ήταν ο Παρθενώνας, αλλά τα Προπύλαια του Μνησικλέους. Πολύ περισσότερο εξέπληττε δε συνήθως τους επισκέπτες το χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς στο εσωτερικό του ναού.

Ακόμη και στον τομέα της λατρείας, ο Παρθενώνας επισκιαζόταν από το Ερέχθειο, το οποίο θεωρούνταν σημαντικότερος τόπος λατρείας. Τέλος, όσον αφορά το προσκύνημα, δεν έχουμε καμία μαρτυρία από την αρχαιότητα που να μαρτυρά ταξίδι στην Αθήνα για θρησκευτικούς λόγους στον ναό του Παρθενώνα. Αντιθέτως, υπάρχουν πολλές μαρτυρίες για προσκυνηματικό ταξίδι στην Ελευσίνα, στο ιερό της Δήμητρας, μια λατρεία η οποία ήταν γνωστή σε όλον τον αρχαίο κόσμο και που φυσικά, λόγω των περίφημων Μυστηρίων, επισκίαζε αυτή της Αθηνάς.

Αυτό που λησμονούμε όταν φέρνουμε στον νου μας τον Παρθενώνα σήμερα, είναι πως, για τους αρχαίους, ο ναός αυτός ήταν πάνω απ' όλα ένα τρόπαιο νίκης στον πόλεμο που κέρδισαν κατά των Περσών. Αυτός ήταν εξάλλου και ο λόγος για τον οποίον ανοικοδομήθηκε. Στο μυαλό των Αθηναίων, ο ναός αυτός ήταν άμεσα συνδεδεμένος με αυτό και όχι με τη δημοκρατία, όπως συνηθίζουμε να κάνουμε εμείς σήμερα. Πολύ μεγαλύτερης σημασίας για τους αρχαίους Αθηναίους, όσον αφορά τη δημοκρατία, ήταν η Πνύκα, ο τόπος όπου γίνονταν οι συγκεντρώσεις της Εκκλησίας του Δήμου, ένας λόφος που σήμερα για μας δεν φτάνει ούτε στο νυχάκι το μνημείο του Παρθενώνα. Βέβαια, τότε υπήρχαν πολλοί άλλοι τέτοιοι ναοί που συναγωνίζονταν το κάλλος του Παρθενώνα, οι οποίοι κατά τη σύγχρονη εποχή σώζονται σε χειρότερη κατάσταση από αυτόν. Επόμενο είναι λοιπόν να μας κάνει ο Παρθενώνας μεγαλύτερη εντύπωση, αφού στην πραγματικότητα δεν ξέρουμε πόσο όμορφοι μπορεί να ήταν και εκείνοι στην περίοδο της ακμής τους. Το μόνο σίγουρο είναι ότι το άγαλμα της Αθηνάς στο εσωτερικό του πρέπει να ήταν ακόμη πιο σπουδαίο.

Συμπερασματικά λοιπόν, μπορεί οι επισκέπτες που κατέφθαναν στην Αθήνα να αναφέρουν τον Παρθενώνα, κανείς από αυτούς όμως δεν αποφάσισε ποτέ να έρθει στην Αθήνα μόνο και μόνο για να δει το εν λόγω μνημείο. Οι λόγοι του ταξιδιού τους ήταν πάντοτε διαφορετικοί, κάτι που δεν ισχύει κατά τη βυζαντινή εποχή, κατά τη διάρκεια της οποίας η Αθήνα αναδείχτηκε σε πολύ σημαντικό τόπο προσκυνήματος της Θεοτόκου της Αθηνιώτισσας, η οποία αντικατέστησε τη λατρεία της Αθηνάς στον ναό του Παρθενώνα.

Η μετατροπή του ναού σε χριστιανικό τοποθετείται γύρω στα τέλη του πέμπτου μεταχριστιανικού αιώνα, κανείς όμως δεν μπορεί να πει με σιγουριά το πότε ακριβώς αυτή έλαβε χώρα. Το μόνο βέβαιο είναι ότι η Αθήνα, αν και ερημωμένη μετά από τις επιδρομές Έρουλων (270μ.Χ.), Γότθων (396μ.Χ.) και Σλάβων (580μ.Χ.), επιδρομές που δεν άφησαν αλώβητο φυσικά και τον ίδιο τον Παρθενώνα, έγινε σπουδαίος προσκυνηματικός τόπος στην επικράτεια του Βυζαντίου. Ακόμη και ο Βασίλειος ο Βουλγαροκτόνος επισκέφθηκε προς τα τέλη της βασιλείας του την πόλη για να ευχαριστήσει τη Θεοτόκο την Αθηνιώτισσα που του χάρισε τη νίκη εναντίον των Βουλγάρων.

Κανείς δεν αρνείται, όπως και να 'χει, πως το κλείσιμο της νεοπλατωνικής Ακαδημίας της Αθήνας από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό το 529μ.Χ. έβλαψε ανεπανόρθωτα το κύρος της πόλης, η οποία έως τότε θεωρούνταν λίκνο της εκπαίδευσης στη βυζαντινή αυτοκρατορία· μαρτυρίες των μεταγενέστερων χρόνων όμως μας παραδίδουν πως η πόλη παρέμενε, ως έναν βαθμό τουλάχιστον, ένας τόπος που απηχούσε το μεγαλείο των αρχαίων σε όσους Βυζαντινούς είχαν την παιδεία για να το αντιληφθούν, καθώς και φυτώριο, έστω και περιορισμένου στον αριθμό, λογίων. Κυρίως όμως, ιδίως όσο περνούσαν οι αιώνες, οι πηγές μαρτυρούν πως η Αθήνα έγινε ένας από τους σημαντικότερους τόπους λατρείας της Παρθένου Μαρίας στη βυζαντινή επικράτεια.

Σήμερα που ο Παρθενώνας δεν είναι πλέον χριστιανικός ναός, αποτελεί παγκόσμιο σύμβολο της κλασικής αρχαιότητας, της δημοκρατίας και της καταπληκτικής συμμετρίας στην αρχιτεκτονική που είχαν επιτύχει οι αρχαίοι Έλληνες.

ΠΗΓΗ: Αντώνης Καλδέλλης, «Ο Βυζαντινός Παρθενώνας –  Η Ακρόπολη ως σημείο συνάντησης χριστιανισμού και ελληνισμού», εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα 2013.

*Η Λεύκη Σαραντινού είναι φιλόλογος, ιστορικός και συγγραφέας.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.