Η ιστοριογραφια στην αυτοκρατορια που ο ηλιος δεν δυει ποτε

«Εξουσιάζοντας τα Κύματα: Όψεις της Ιστορίας και της Ιστοριογραφίας της Βρετανικής Αυτοκρατορίας», Αθηνά Συριάτου (επ.), Ασίνη 2018, 558 σελίδες

Το 2018 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ασίνη το «Εξουσιάζοντας τα Κύματα: Όψεις της Ιστορίας και της Ιστοριογραφίας της Βρετανικής Αυτοκρατορίας», σε επιμέλεια της Αθηνάς Συριάτου, επίκουρης καθηγήτριας Νεότερης και Σύγχρονης Ευρωπαϊκής Ιστορίας στο Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης. Το έργο απαριθμεί 558 σελίδες και αποτελεί συλλογικό επιστημονικό καρπό δέκα ερευνητών (Christopher Alan Bayly, Antoinette Burton, Catherine Hall, Jonathan Hyslop, Philippa Levine, Bill Schwarz, Mrinalini Sinha, Αθηνά Συριάτου, Wendy Webster, Kathleen Wilson). Περιλαμβάνει εισαγωγή από την Αθηνά Συριάτου, κείμενα των δέκα συγγραφέων, βιογραφικά σημειώματα και ευρετήριο όρων και ονομάτων. Η μετάφραση των εισηγήσεων έγινε από τους Σπύρο Κακουριώτη, Γιάννη Σιδέρη και Κατερίνα Πάπαρη.
 
 «Γιατί ένα βιβλίο για τη Βρετανική Αυτοκρατορία στην Ελλάδα;» διερωτάται ρητορικά η Αθηνά Συριάτου στην εισαγωγή του βιβλίου. Η σύγχρονη πολιτική επικαιρότητα, τόσο στο ελλαδικό όσο και στο ευρωπαϊκό κοινωνικό-πολιτικό τοπίο δεν αφορά αποκλειστικά το παρόν ούτε δημιουργείται απoκλειστικά από βραχύχρονες πολιτικές εξελίξεις και μεταβολές. Η ιστορική συγχρονία αποτελεί επιφάνεια μίας πολυετούς ιστορικής διαχρονίας, και οι κυβερνητικοί σχεδιασμοί που πραγματοποιούνται σήμερα είναι προϊόν μίας κοινωνικής και πολιτικής εξέλιξης που έχει δημιουργήσει και παγιώσει όψεις και αντιλήψεις ξεχωριστές σε κάθε κράτος. Η Ελλάδα αποτελεί μία ψηφίδα στο πολύχρωμο μωσαϊκό της Ευρώπης, και η Ευρώπη, με τη σειρά της, αποτελεί ψηφίδα στο μωσαϊκό του κόσμου. Η ιστορία της Βρετανικής Αυτοκρατορίας αφορά όχι μόνο έναν ειδικό ιστορικό που προσεγγίζει κριτικά και με επιστημονική μεθοδολογία τα γεγονότα, αλλά και οποιονδήποτε πολίτη που παρακολουθεί συστηματικά και αξιολογεί κριτικά και σε βάθος τις πολιτικές και πολιτισμικές εξελίξεις στη χώρα του, την Ευρώπη και τον κόσμο.
 

Ιστορικές προσεγγίσεις πριν την αποαποικιοποίηση της αυτοκρατορίας

 
Το κείμενο της Αθηνάς Συριάτου ακολουθεί την εξέλιξη της βρετανικής ιστοριογραφίας σχετικά με την αυτοκρατορία. Ο Τόμας Μπάμπινγκτον Μακόλεϊ, ιστορικός και υποστηρικτής της αυτοκρατορικής ιδέας, εστίασε την ιστοριογραφική του δραστηριότητα στη Βρετανία, επειδή, όπως δηλώνει ο ίδιος, «τον ενδιέφερε να αφηγηθεί μια ιστορία εκσυγχρονισμού και πολιτισμού». Εφόσον «η επιστήμη της ιστορίας, από τα θεμέλιά της, εξετάζει την έννοια του εκσυγχρονισμού», ο Μακόλεϊ ξεκαθάρισε ότι η δική του ιστορία «αφηγείται τις δόξες ενός πλούσιου, εκσυγχρονισμένου, εμπορικού έθνους, και το είδος της κοινωνίας που κάποιοι ήδη απολαμβάνουν και κάποιοι άλλοι θα μπορούσαν να ελπίζουν να μιμηθούν». Διέκρινε την αυτοκρατορία από το έθνος, ισχυριζόμενος πως η αυτοκρατορία δεν μπορεί να μελετηθεί ιστορικά, διότι οι μακρινοί λαοί των αποικιοκρατιών δεν είχαν ανάλογο πολιτισμικό επίπεδο με το έθνος.
 
Αρκετοί ιστορικοί του 19ου αιώνα ήταν υπέρ της κατάργησης της Βρετανικής Αυτοκρατορίας. Ο Γκόλντγουιν Σμιθ, Βασιλικός Καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, ήταν υπέρμαχος της «έγκαιρης χειραφέτησης των αποικιών». Από την άλλη πλευρά, ο Τσαρλς Ντιλκ, ο οποίος το 1968 εισηγήθηκε τον όρο «Μεγαλύτερη Βρετανία», έβλεπε τις αποικίες της αυτοκρατορίας ως μέσα για την παγκόσμια εξάπλωση της αγγλικής νοοτροπίας και ισχύος. Ο ιστορικός Τζ. Ρ. Σίλι ακολούθησε μία πατριωτική ιστορική προσέγγιση, γράφοντας ένα βιβλίο «διδακτικό για το βρετανικό λαό». Κατά τη μετάβαση στον 20ο αιώνα, άρχισε να ασκείται έντονη κριτική στις ιμπεριαλιστικές πολιτικές πρακτικές, με βασικό εκπρόσωπο της αντι-ιμπεριαλιστικής επιχειρηματολογίας τον Τζ. Α. Χόμπσον. Στο βιβλίο του με τίτλο «Ιμπεριαλισμός» ο Χόμπσον έθιξε τον κίνδυνο αλλοίωσης της δημοκρατίας μέσω της κατάχρησης του στρατιωτικού μηχανισμού, ενώ επεσήμανε και την οικονομική επιβάρυνση που επέφερε η συντήρηση της αυτοκρατορίας στην ίδια τη Βρετανία.

 

Η ιστοριογραφική «στροφή» που έφεραν οι μεταβολές στον παγκόσμιο πολιτικό χάρτη

 
Το 1953 αποτελεί έτος-σταθμό για τη βρετανική ιστοριογραφία, αφού οι Ρ. Ρόμπινσον και Τζ. Γκάλαχερ δημοσίευσαν το εμβληματικό άρθρο με τίτλο «Ο ιμπεριαλισμός του ελεύθερου εμπορίου», ενώ λίγο αργότερα εκδόθηκε το βιβλίο «Η Αφρική και οι Βικτωριανοί»  της Άλις Ντένυ. Σε μία εποχή αποαποικιοποίησης της αυτοκρατορίας, οι συγγραφείς υπέδειξαν την οικονομική και πολιτική μορφή κυριαρχίας που επέβαλε η Βρετανική Αυτοκρατορία, σε συνδυασμό με την εδαφική κατάκτηση. Επίσης, εισήγαγαν τον όρο «ανεπίσημη αυτοκρατορία», εξηγώντας πως η κυριαρχία δεν συνδυάζεται απαραίτητα με εδαφικές κτήσεις, αλλά με πολιτικο-οικονομικό έλεγχο. Το έργο τους άνοιξε νέα ιστοριογραφικά μονοπάτια, καθώς πρότεινε μια διαφορετική πρόσληψη της οντότητας της αυτοκρατορίας. Η ιστοριογραφία στη μετααποικιακή Βρετανία, όπως είναι φυσικό, άλλαξε κατευθύνσεις. Στο πολιτικό κλίμα του Ψυχρού Πολέμου εγέρθηκαν απορίες σχετικά με την ταυτότητα του Βρετανού, την υπαγωγή στο βρετανικό έθνος, αλλά και την πορεία και εξέλιξη των εθνών, που βρίσκονταν μέχρι τότε υπό ευρωπαϊκή κυριαρχία.
 
Οι θεωρίες των Ρόμπινσον και Γκάλαχερ προκάλεσαν συζήτηση και πυροδότησαν διαμάχες μεταξύ των ιστορικών για πολλές δεκαετίες. Το 1976 εκδόθηκε ένας συλλογικός τόμος, στον οποίο θεωρητικοί εκφράζονταν υπέρ ή κατά των απόψεων των δύο ιστορικών. Το επιστημονικό περιοδικό «Journal of Imperial and Commonwealth History», που άρχισε να κυκλοφορεί το 1972, δημιούργησε ένα γόνιμο περιβάλλον, ώστε η νέα γενιά των ιστορικών να καταθέσει τις απόψεις της. Οι θέσεις της νέας γενιάς ιστορικών εισέπραξαν κριτική από έργα Αμερικανών, κατά τη δεκαετία του 1980, με το ενδιαφέρον να στρέφεται στις σχέσεις αλλά και στις εντυπώσεις και τις πρακτικές των Βρετανών στις μακρινές σε αυτούς κοινωνίες. Παράλληλα, στην ανθρωπολογία επικράτησε μία προσέγγιση που λαμβάνει υπόψη τη ρευστότητα και τη μεταβλητότητα των πολιτισμών, καθώς και τη σημασία της αλληλεπίδρασης μεταξύ διαφορετικών λαών. Τη δεκαετία του 1990 η ιστορία αρχίζει να στρέφεται «στην πολιτισμική διάσταση και στην ανάλυση του λόγου των κειμένων […] τη διάσταση του φύλου και της φυλής ή ακόμα στις αναπαραστάσεις των αποίκων και των αποικιοκρατούμενων».         
 

Οι συγγραφείς και οι εισηγήσεις τους

 
Christopher Alan Bayly, «Αυτοκρατορίες και ινδοί φιλελεύθεροι», Antoinette Burton, «”India Inc.”; Νοσταλγία, μνήμη και η αυτοκρατορία των πραγμάτων», Catherine Hall, «Κατασκευάζοντας αποικιακά υποκείμενα: Η εκπαίδευση στην εποχή της αυτοκρατορίας» Jonathan Hyslop, «Η εργατική τάξη της αυτοκρατορίας γίνεται “λευκή”: Βρετανία, Αυστραλία, Ν. Αφρική και λευκός εργατισμός πριν τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο», Philippa Levine, «Σεξουαλικότητα και αυτοκρατορία», Bill Schwarz, «Κατακτητές της αλήθειας: Σκέψεις πάνω στη μετααποικιακή θεωρία», Mrinalini Sinha, «Βρετανικότητα, λέσχες και αποικιακή δημόσια σφαίρα: Η γενεαλογία ενός αυτοκρατορικού θεσμού στην αποικιακή Ινδία», Αθηνά Συριάτου, «Βρετανική Αυτοκρατορία και ιστορίες της βρετανικής αυτοκρατορίας», Kathleen Wilson, «Ιδιότητα του πολίτη, αυτοκρατορία και νεωτερικότητα στις αγγλικές επαρχίες (c. 1720-1790), Wendy Webster, «”Πάντοτε θα υπάρχει μια Αγγλία”: Αναπαραστάσεις των αποικιακών πολέμων και της μετανάστευσης, 1948-1968».
 

Η Επιμελήτρια και Συγγραφέας

 
Η Αθηνά Συριάτου είναι μόνιμη Επίκουρη Καθηγήτρια Νεότερης Ευρωπαϊκής Ιστορίας στο Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης. Κατάγεται από την Αθήνα. Σπούδασε Αγγλική Φιλολογία στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου. Εκπόνησε διδακτορική διατριβή με τίτλο “Educational Policy and Educational Content: The Teaching of European History in Secondary Schools in England and Wales, 1945-1975”. Από το 2007 διδάσκει στο Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης με γνωστικό αντικείμενο τη Νεότερη και Σύγχρονη Ευρωπαϊκή Ιστορία. Το 2013 εκλέχτηκε Επίκουρη Καθηγήτρια. Έχει γράψει άρθρα και κεφάλαια σε ελληνικά και ξένα βιβλία και περιοδικά με θέμα τη βρετανική και ευρωπαϊκή ιστορία και τη σχέση της Ελλάδας με την Ευρώπη.     
 
*H Άννα Παληκίδου είναι φιλόλογος και μεταπτυχιακή φοιτήτρια στο ΤΕΦ/ ΔΠΘ.

google-news Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.