Στρατηγικες για την ισοτιμη προσβαση και τη διαχειριση της ετεροτητας στα ΑΕΙ

To 2019 είδε το φως της δημοσιότητας μια έρευνα της European University Association με τίτλο Strategies towards equity, diversity and inclusion at higher education institutions in Europe. Στην έρευνα αυτή συμμετείχαν 159 ευρωπαϊκά πανεπιστήμια από 36 ευρωπαϊκές χώρες μεταξύ των οποίων και η Κύπρος, κανένα όμως ελληνικό. Ιστορικά, το ζήτημα της προσβασιμότητας και της ετερότητας δεν απασχόλησε ιδιαίτερα τις Συνόδους των Πρυτάνεων των Ελληνικών Πανεπιστημίων.
 
Τα Ιδρύματα που συμμετείχαν στην παραπάνω έρευνα δήλωσαν σε ποσοστό 88% ότι συμμετείχαν στην έρευνα, επειδή ο σεβασμός στην ετερότητα αποτελεί μία από τις υψηλές αξίες του ιδρύματος,  είναι μέρος της κοινωνικής ευθύνης του ιδρύματος (76%), είναι νομική υποχρέωση του ιδρύματος (67%) ή είναι μέρος της στρατηγικής του ιδρύματος για προσέλκυση φοιτητών (41%). Ακόμη, το 85% των πανεπιστημίων που συμμετείχαν δήλωσαν ότι εφαρμόζουν στρατηγικές σε κεντρικό επίπεδο, ενώ το 13% ανέφερε ότι είναι σε διαδικασία χάραξης σχετικών πολιτικών για τη διαχείριση της ετερότητας. Τέλος το 49% των πανεπιστημίων ανέφεραν ότι έχουν πολιτικές σε επίπεδο Σχολής, ενώ 41% σε επίπεδο Τμήματος και στο 53% από αυτά λειτουργεί ειδικό γραφείο ή δομή.
 
Πόσο διαφανής και μονοσήμαντος όμως είναι ο όρος ‘ετερότητα’ στα πανεπιστήμια; Αφορά μόνο τους φοιτητές; Πρόκειται μόνο για τα ΑμεΑ; Έχει να κάνει με τον σεβασμό του διαφορετικού θρησκεύματος; Συχνά φαίνεται να έχουμε μία περιορισμένη και μονοδιάστατη αντίληψη του όρου και να μας διαφεύγουν σημαντικές πτυχές του.
 
 Η έννοια της διαχείρισης της ετερότητας στα πανεπιστήμια είναι πολυδιάστατη και αφορά φοιτητές, διδακτικό και διοικητικό προσωπικό. Αφορά αναπηρίες κάθε είδους (συμπεριλαμβανομένων και των μαθησιακών δυσκολιών) και το τι υπηρεσίες προσφέρει το κάθε ίδρυμα στα άτομα αυτά (προσβασιμότητα στους χώρους, στο εκπαιδευτικό υλικό, και στις υπηρεσίες του Ιδρύματος όπως η σίτιση και η στέγαση, συνοδεία στα μαθήματα, εφαρμογές πλοήγησης στους χώρους του πανεπιστημίου, κτλ.). Αφορά επίσης την ισότιμη πρόσβαση ως προς το φύλο σε όλες τις σχολές (και αν αυτό το έχουμε λύσει κατά κάποιον τρόπο με τους φοιτητές, το έχουμε λύσει με τους εργαζομένους ή με την διοίκηση; Είναι ενδιαφέρον να αναζητήσει κανείς τους λόγους για τους οποίους η συμμετοχή γυναικών στις Συγκλήτους των πανεπιστημίων ή η παρουσία ανδρών στα Τμήματα Νηπιαγωγών είναι περιορισμένη). Αναφέρεται ακόμη σε εθνικές ή πολιτισμικές διαφορές και τον τρόπο που ο λόγος του Ιδρύματος ή οι πρακτικές του αντανακλούν ισότιμη μεταχείριση ή αντιθέτως στερεοτυπική.  Δεν θα έπρεπε να παραλείψουμε το διαφορετικό κοινωνικοοικονομικό υπόβαθρο των φοιτητών που γεννά ανισότητες και είναι δυνατόν να επηρεάσει τη σταθερή φοίτηση και συνακόλουθα την ακαδημαϊκή επιτυχία. Οι κοινωνικές παροχές που προσφέρει το κάθε ίδρυμα, πέραν εκείνων που προβλέπονται από το Κράτος, αντικατοπτρίζουν τον βαθμό προτεραιότητας που αυτά δίνουν στη διασφάλιση των συνθηκών ομαλούς ολοκλήρωσης της φοίτησης σε ευαίσθητες κοινωνικά ομάδες. Η θρησκευτική ετερότητα είναι μια άλλη όψη ετερότητας που πρέπει να λάβουμε υπόψη. Μερικά παραδείγματα είναι χαρακτηριστικά. Πόσο έχουν θέση αγιασμοί σε τελετές ενημέρωσης πρωτοετών; Τι γίνεται στις τελετές ορκωμοσίας των Τμημάτων; Πόσο παρέχουμε τη δυνατότητα να ορκιστεί ο/η φοιτητής/τρια στο ιερό κείμενο του δόγματος που πιστεύει; Πόσο προβλέπουμε τον πολιτικό όρκο με επίκληση τιμής για όσους το επιθυμούν; Τι κάνουν τα ιδρύματα με την σίτιση των φοιτητών των οποίων το θρήσκευμα απαιτεί διαφορετικά μενού (Κosher, αποφυγή χοιρινού, κτλ.); Τι κάνουν, επίσης, τα ιδρύματα για να διασφαλίσουν τον σεβασμό του σεξουαλικού προσανατολισμού; Τέλος ένας παράγοντας που συχνά μας διαφεύγει είναι η ηλικία. Ας μην γελιόμαστε, το ελληνικό πανεπιστήμιο δεν διασφαλίζει ισότιμη πρόσβαση σε φοιτητές μεγάλης ηλικίας, εργαζόμενους κτλ.. Δεν παρέχει φύλαξη παιδιών σε μητέρες/πατέρες φοιτητές, εργαζόμενους φοιτητές και συχνά η ύπαρξη ενός μεγάλου στην ηλικία φοιτητή ανάμεσα στο ακροατήριο γεννά στην καλύτερη των περιπτώσεων περιέργεια και στην χειρότερη αποκλεισμό ή χλευασμό.
 
Η διαχείριση της ετερότητας στα πανεπιστήμια απαιτεί μια ολιστική θεώρηση και μια στρατηγική προσέγγιση προκειμένου:
 
να υποστηριχτούν τα Ιδρύματα Τριτοβάθμιας να εκπληρώσουν την κοινωνική τους ευθύνη, ώστε να ανταποκρίνονται με επάρκεια στην ετερότητα,
να κληθούν να καταγράψουν και να προωθήσουν καλές πρακτικές,
να ανταλλάξουν απόψεις με όσους σχεδιάζουν τις εκπαιδευτικές πολιτικές, προκειμένου να δημιουργηθεί η χάρτα προσβασιμότητας καθώς και οδηγίες και συστάσεις που θα τους βοηθήσουν να υλοποιήσουν πολιτικές για την ισότιμη πρόσβαση.
 
Συνεπώς, τα Ιδρύματα καλούνται να αναπτύξουν στρατηγικές που συμβάλουν καθοριστικά στην επιτυχία του εγχειρήματος της ισότιμης πρόσβασης στην τριτοβάθμια εκπαίδευση και έτσι να αναδειχθούν σε σημαντικούς δρώντες στο πεδίο αυτό, διαμορφώνοντας συνεκτικές πολιτικές και αναδεικνύοντας καλές πρακτικές. Οι στρατηγικές θα πρέπει να αποτελέσουν αντικείμενο συζήτησης και προβληματισμού μεταξύ των ιδρυμάτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης της χώρας στο πλαίσιο των Συνόδων των Πρυτάνεων των Ελληνικών Πανεπιστημίων, να διαχυθούν και να αξιολογηθούν.
 
 Όμως, για να υπάρξει μετασχηματισμός στις πρακτικές των Ιδρυμάτων, θα πρέπει αρχικά να επενδύσουν στη δέσμευση του προσωπικού στην ιδέα του σεβασμού της ετερότητας μέσω της  ενημέρωσης και οικειοποίησης των πολιτικών που εφαρμόζει το ίδρυμα. Παράλληλα ο λόγος των ενδιαφερόμενων ομάδων θα πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη για τον σχεδιασμό των πολιτικών του ιδρύματος για την προσβασιμότητα. Επίσης, η θέσπιση Εσωτερικού Κανονισμού Λειτουργίας του Ιδρύματος που να ρυθμίζει ζητήματα διάκρισης μπορεί να αποτελέσει βασικό κείμενο αρχών και προγραμματικού λόγου και να καταστεί ως εκ τούτου ισχυρό όπλο στη μάχη για τη διασφάλιση ισότιμης πρόσβασης. Τέλος, η ενεργοποίηση των ακαδημαϊκών συμβούλων σπουδών για κάθε φοιτητή μπορεί να λειτουργήσει επικουρικά.
 
Φυσικά όλα αυτά δεν μπορούν να υλοποιηθούν δίχως την οικονομική ενίσχυση από το Κράτος ή άλλους θεσμούς για την εφαρμογή πολιτικών ισότιμης πρόσβασης, καθώς και την υιοθέτηση εναλλακτικών περιβαλλόντων μάθησης που θα παράσχουν αντιστάθμιση σε ομάδες φοιτητών που το έχουν ανάγκη. Επιπλέον, η όποια πολιτική για την προσβασιμότητα και τη διαχείριση της ετερότητας θα πέσει στο κενό αν δεν συνοδεύεται παράλληλα από εκπαίδευση του διδακτικού προσωπικού για διδασκαλία για την συμπερίληψη ή εκπαίδευση για διαπολιτισμική επικοινωνία, ώστε να αλλάξει ο στερεοτυπικός λόγος που αρθρώνουμε.
 
Η προσπάθεια χάραξης πολιτικών για την ισότιμη πρόσβαση στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση είναι, οπωσδήποτε, κοπιώδης και προσκρούει συχνά στην έλλειψη οικονομικής ενίσχυσης αλλά και ενημέρωσης γύρω από το ζήτημα, σε περιορισμούς που εκπορεύονται από το θεσμικό πλαίσιο, την έλλειψη υποτροφιών για φοιτητές από ευαίσθητες κοινωνικές ομάδες, τη δυσκολία εντοπισμού, λόγω GDPR, των φοιτητών και του προσωπικού που ανήκουν στις ομάδες στόχο, τη δυσκολία συλλογής δεδομένων καθώς επίσης στην έλλειψη εκπαίδευσης του προσωπικού αλλά και σύμπνοιας όσων ασκούν πολιτική γύρω από το ζήτημα. Το Υπουργείο Παιδείας θα πρέπει να σταθεί αρωγός απέναντι στα ιδρύματα, νομοθετώντας ή χρηματοδοτώντας προκειμένου να ξεπεραστούν τα όποια εμπόδια παρακωλύουν το δύσβατο μονοπάτι προς την προσβασιμότητα.
 
Στο Δ.Π.Θ. η ισότιμη πρόσβαση εντάσσεται ψηλά στον στρατηγικό σχεδιασμό του Ιδρύματος και καταβάλλεται καθημερινή προσπάθεια να αντιμετωπιστούν τα όποια κωλύματα. Η Τεχνική Υπηρεσία του Ιδρύματος έχει υλοποιήσει παρεμβάσεις στα κτίριά μας ώστε να γίνουν όσο το δυνατόν προσβάσιμα. Για να ολοκληρωθεί η προσπάθεια, απαιτείται επιπρόσθετα να σημανθούν οι προσβάσιμες διαδρομές εντός Δ.Π.Θ.. Επίσης, στο τέλος της περασμένης ακαδημαϊκής χρονιάς απεστάλη έγγραφο προς όλες τις διευθύνσεις δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης της χώρας ενημερώνοντας τους μαθητές Γ’ Λυκείου (και μελλοντικούς φοιτητές) για τις δυνατότητες που προσφέρονται για ΑμεΑ στο Δ.Π.Θ και τη δυνατότητα συνοδείας εφόσον το επιθυμούν. Παράλληλα, η Δομή Συμβουλευτικής και Προσβασιμότητας (ΔΟΣΥΠ) του Δ.Π.Θ. δουλεύει προς την κατεύθυνση της προσβασιμότητας του διδακτικού υλικού, της υποστήριξης των ΑμεΑ και των φοιτητών από ευαίσθητες κοινωνικές ομάδες και τη δημιουργία ενός δικτύου εθελοντών. Τέλος το Γραφείο Υποστήριξης Διδασκαλίας και Μάθησης έχει αναλάβει την εκπαίδευση του διδακτικού προσωπικού, ώστε αυτό να είναι σε θέση να προσφέρει διδασκαλία για την συμπερίληψη.
 
Μένουν πολλά ακόμη να υλοποιηθούν στο πανεπιστήμιό μας. Το σημαντικότερο όμως είναι να αλλάξουμε τις αντιλήψεις και τις παραδοχές μας για τη διαφορετικότητα.
 
Σημείωση: Το κείμενο βασίζεται στην τοποθέτησή μου σε Στρογγυλή Τράπεζα με τίτλο «Η έννοια της ετερότητας στο σύγχρονο Πανεπιστήμιο» που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του 5ου Θερινού Πανεπιστημίου του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων στη Σύρο με τη συμμετοχή της Πρύτανη του Παντείου Πανεπιστημίου Ι. Κριάρη, του τότε Πρύτανη του Πανεπιστημίου Κρήτης Ο. Ζώρα, του Αντιπρύτανη Ακαδημαϊκών Υποθέσεων του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων κ. Μ. Πασχόπουλου και της Αντιπρυτάνισσας Ακαδημαϊκών Υποθέσεων του Πανεπιστημίου Αιγαίου Ε. Θεοδωροπούλου.
 
*Η Ζωή Γαβριηλίδου είναι Αντιπρύτανης Ακαδημαϊκών Υποθέσεων και Φοιτητικής Μέριμνας του ΔΠΘ

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.