«Η Πομακικη απο γενια σε γενια και η ανιχνευση τυχον ελληνικων στοιχειων»

Μία διαφωτιστική εργασία για την Πομακική γλώσσα από τους φοιτητές: Θεόδωρο Κούκο, Στεφανία Παπαδοπούλου, Χραλ Ογλού Ζεϊνέπ, με υπεύθυνη Καθηγήτρια την Πηνελόπη Καμπάκη-Βουγιουκλή

Μπορεί η κατεύθυνση της Γλωσσολογίας να εντάχθηκε φέτος στο Πρόγραμμα Σπουδών του Τμήματος Ελληνικής Φιλολογίας του ΔΠΘ, ωστόσο, η επιτυχημένη παράδοση του Τμήματος στον επιστημονικό αυτόν τομέα δεν αποτελεί συγχρονικό κατόρθωμα. Οι έρευνες και οι γλωσσικές αναζητήσεις λειτουργούν ως το «Σωκρατικό δαιμόνιο»στους Γλωσσολόγους, στοιχείο που εμφυσούν και στους μαθητές τους. Απτό παράδειγμα η έρευνα που διεξήγαγαν πέρυσι οι φοιτητές Θεόδωρος Κούκος, Στεφανία Παπαδοπούλου και Χραλ Ογλού Ζεϊνέπ στο πλαίσιο του μαθήματος της Νεοελληνικής Διαλεκτολογίας με υπεύθυνη την Καθηγήτρια Γλωσσολογίας Πηνελόπη Καμπάκη-Βουγιουκλή.
 
Στη συνέχεια, παρατίθεται συνολική η εργασία, η οποία φωτίζει με τη δική της σκοπιά την παρουσία της Πομακικής γλωσσικής ποικιλίας στον ελληνικό χώρο.

Εισαγωγή

Ο κλάδος της επιστήμης της Γλωσσολογίας που μελετά τις διαλέκτους και τα ιδιώματα των γλωσσών ονομάζεται Διαλεκτολογία. Πού, όμως, σταματούν τα όρια της γλώσσας και πού ξεκινούν τα όρια της διαλέκτου και του ιδιώματος: Η γλώσσα καθιερώνεται διατοπικά, χαρακτηρίζεται ως κοινή, επίσημη, εθνική, καθιερωμένη και διέπεται από αυστηρούς νόμους, σταθερότητα, ομοιογένεια, διαθέτει κοινό λεξιλόγιο, λεξικά και γι’ αυτό είναι όργανο κατάλληλο να χρησιμοποιηθεί στον γραπτό λόγο, αλλά και στον προφορικό για τη διατοπική επικοινωνία ενός έθνους.
 
Από την άλλη μεριά, η διάλεκτος καθιερώνεται τοπικά και χρησιμοποιείται συνήθως μόνο στον προφορικό λόγο. Ωστόσο, η συστηματικότητα δεν λείπει ούτε από τη διάλεκτο, γιατί μόνο έτσι εξυπηρετείται η επικοινωνία. Η διάλεκτος, λοιπόν, είναι μια ιδιαίτερη τοπική μορφή μιας γλώσσας, μια απόκλιση από την κοινή γλώσσα, η οποία μπορεί να προσδιοριστεί από το σύνολο των δικών της χαρακτηριστικών, που δίνουν την εντύπωση μιας γλωσσικής μορφής διαφορετικής από τις γειτονικές, παρά το γεγονός ότι διατηρεί έναν αριθμό κοινών στοιχείων.
 
Τέλος, το ιδίωμα αποτελεί τη διαφορετική μορφή της γλώσσας στα πλαίσια του οικογενειακού και στενού κοινωνικού περιβάλλοντος των ανθρώπων της υπαίθρου και αποτελεί υποκατηγορία της διαλέκτου, γι’ αυτό και πολλές φορές δεν διαχωρίζονται. Η επιστημονική κοινότητα, ωστόσο, δεν είναι απόλυτα σύμφωνη για τον διαχωρισμό αυτό μεταξύ γλώσσας – διαλέκτου – ιδιώματος, καθώς οι γνώμες διίστανται και τα κριτήρια των επιστημόνων ποικίλλουν.
 
Έτσι, μπορούμε να θεωρήσουμε την Πομακική μια αξιοπρόσεκτη διεθνώς κοινωνιογλωσσολογική περίπτωση, καθώς βρίσκεται σε μια «διπλή» μειονοτική θέση: Από τη μία, αποτελεί μειονότητα μέσα στην αλλόγλωσση και αλλόθρησκη ελληνική κοινωνία και από την άλλη, αποτελεί αλλόγλωσση μειονότητα μέσα στην ίδια την ομόθρησκη μουσουλμανική μειονότητα, όπου πλειοψηφεί το τουρκόφωνο στοιχείο.

Η πομακική γλωσσική ποικιλία

Για τη μελέτη της Πομακικής έχουν γίνει κάποιες προσπάθειες την τελευταία δεκαετία, με αποτέλεσμα σήμερα να διαθέτουμε βιβλία γραμματικής και λεξικό, τα οποία συντάχθηκαν με συνεργασία ελληνόφωνων και πομακόφωνων δασκάλων και με γράμματα τόσο του ελληνικού όσο και του λατινικού αλφαβήτου, καθώς δεν έχει ακόμη δημιουργηθεί γραπτός λόγος. Για παράδειγμα, οι Μουμίν Α.–Χαμδή Ο. στο «Πομακικό Αναγνωστικό» χρησιμοποιούν το ελληνικό αλφάβητο, απ' όπου προήλθαν τόσο το λατινικό όσο και το κυριλλικό αλφάβητο των σλαβικών γλωσσών,ενώ προχωρούν μεθοδικά μέσω των γραμμάτων-φθόγγων και σύντομων αντίστοιχων κειμένων στη διδασκαλία της ανάγνωσης και της γραφής της Πομακικής σε ένα πρώτο επίπεδο. Ακόμη, υπάρχουν λεξικά και βιβλία αναφοράς όπως Θεοχαρίδης Π., 1995, 1996α, 1996β, 1996γ.

Σκοπός και δικαιολόγηση της έρευνας

Αφορμή για την παρούσα έρευνα στάθηκε η Πομακική καταγωγή ενός μέλους της ομάδας μας, γεγονός το οποίο μας έδωσε το έναυσμα να μελετήσουμε και να γνωρίσουμε κάποια πράγματα για την Πομακική. Συγκεκριμένα, επιδίωξή μας ήταν να διαπιστώσουμε αν υπάρχει κάποια διαφοροποίηση στη χρήση της Πομακικής μεταξύ των γενεών των φυσικών της ομιλητών, φαινόμενο που παρατηρείται σε πολλές γλώσσες του κόσμου, καθώς και στοιχεία της Ελληνικής που πιθανόν έχουν εισέλθει στην Πομακική μετά από τα τόσα χρόνια συνύπαρξης των 2 πολιτισμών.

Μεθοδολογία έρευνας

  • Πληροφορητές/πληροφορήτριες

Στην έρευνα που πραγματοποιήσαμε συμμετείχαν τρεις διαφορετικές γενιές.Μια γυναίκα ηλικίας 80 ετών, ένας άντρας ηλικίας 45 ετών και μία γυναίκα20 ετών. Το μορφωτικό επίπεδο ήταν διαφορετικό μεταξύ των ομιλητών. Η ηλικιωμένη γυναίκα δεν κατείχε ούτε τη στοιχειώδη εκπαίδευση, ο άντρας ήταν απόφοιτος δημοτικού και η νέα γυναίκα είχε ολοκληρώσει τη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Ηδιαφοροποίηση όμως ήταν αναμενόμενη μιας και εξαρτάται από παράγοντες που δεν μπορούμε να ελέγξουμε.

  • Εργαλεία

Για την παρούσα εργασία αξιοποιήθηκε το ερωτηματολόγιο της Ακαδημίας Αθηνών, το οποίο τροποποιήθηκε για τις ανάγκες της έρευνας. Οι ερωτήσεις που τέθηκαν απαιτούσαν μονολεκτικές απαντήσεις, προκειμένου η όλη διαδικασία της συνέντευξης να μην είναι μονότονη και ενδεχομένως εξαντλήσει τους ερωτηθέντες. Ο διάλογος με τους τρεις ερωτηθέντες καταγράφηκε με δημοσιογραφικό κασετόφωνο, μετά από συναίνεσή τους, όμως βρισκόταν σε διακριτική θέση, έτσι ώστε να μην είναι διαρκώς ορατό από τους ερωτηθέντες και ενδεχομένως αλλοιωθούν τα αποτελέσματα της έρευνας από το «άγχος» του μικροφώνου.
Τέλος, να σημειωθεί ότι, καθώς η Πομακική δεν είναι γραπτή,αποφασίστηκε από τη συγγραφική ομάδα η καταγραφή των λέξεων να γίνει σε φωνητική γραφή.

  • Διαδικασία

Η έρευνα έλαβε χώρα πριν δύο χρόνια στην περιοχή των Θερμών, βορειοανατολικά της πόλης της Ξάνθης με τη βοήθεια μέλους της ομάδας μας που γνωρίζει τους ανθρώπους και λειτούργησε ως μεσολαβητής μεταξύ των ομιλητών και των άλλων δύο μελών της ομάδας που δεν μιλούν την Πομακική. Η όλη διαδικασία εξελίχτηκε ομαλά.
 

Αποτελέσματα-συζήτηση

 
Πίνακας 1. Οι απαντήσεις στο ερωτηματολόγιο

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΛΕΞΕΙΣ ΓΙΑΓΙΑ
(80 ΧΡ.)
ΘΕΙΟΣ
(45 ΧΡ.)
ΞΑΔΕΡΦΗ
(20 ΧΡ.)
ΜΕΡΗ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ χέρι [΄raka] [΄raka] [΄raka]
πόδι [΄noga] [΄noga] [΄noga]
κεφάλι [΄glava] [΄glava] [΄glava]
κοιλιά [ku΄rem] [ku΄rem] [ku΄rem]
μάτια ['otʃi] ['otʃi] ['otʃi]
μύτη [nus] [nus] [nus]
στόμα [u΄sta] [u΄sta] [u΄sta]
ΒΑΘΜΟΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ο σύζυγος [tʃy:΄lek] [tʃy:΄lek] [tʃy:΄lek]/ [ko΄dʒa]
η σύζυγος  [΄ʒena] [΄ʒena] [΄ʒena][ka΄ry]
ο αδερφός [brat] [brat] [brat][΄abi]
η αδερφή [΄sestra] [΄sestra] [΄sestra][΄abla]
μητέρα [΄majka] [΄majka]
[΄anne]
[΄anne]
πατέρας [u΄bajku] [u΄bajku]
[bu΄ba]
[ba΄ba]
παππούς [de΄du] [de΄du] [de΄de]
γιαγιά [an΄anne] [an΄anne] [an΄anne]
προπάππους [gu΄lem΄dedu] [gu΄lem΄dedu] [gu΄lem΄dede]
προγιαγιά [ba΄ba] [ba΄ba] [ba΄ba]
θείος [ujku] [ujku] [΄dajtʃe]
θεία [΄mitsa] [΄mitsa] [΄tize]
ξάδερφος [΄ujkuvu΄kopele] [΄ujkuvu΄kopele] [΄dajtʃuvu΄kopele]
ξαδέρφη [΄ujkuvamoma] [΄ujkuvamoma] [΄dajtʃuvamoma]
γιος [΄dete]
[΄kopele]
[΄kopele] [΄kopele]
κόρη [΄dete]
[΄moma]
[΄moma] [΄moma]
εγγονός [vnuk] [vnuk] [tu΄run ΄kopele]
εγγονή [vnuk] [vnuk] [tu΄run ΄moma]
ανιψιός [΄bratvu΄kopele] [΄bratvu΄kopele] [΄bratvu΄kopele]/
[΄abvu΄kopele]
ανιψιά [΄bratva ΄moma] [΄bratva ΄moma] [΄bratva ΄moma]/ [΄abva΄moma]
ΖΩΑ όνος [ma΄gare] [ma΄gare] [ma΄gare]
ίππος [koɲ] [koɲ] [koɲ]
χοίρος [΄svine] [΄svine] [΄svine]
γάτα [΄kote] [΄kote] [΄kote]
σκύλος [΄kupaj] [΄kutʃe] [΄kutʃe]
πρόβατο [΄oftsa] [΄oftsa] [΄oftsa]
αγελάδα [΄krava] [΄krava] [΄krava]
κότα [ku΄koʃka] [ku΄koʃka] [ku΄koʃka]
ΜΗΝΕΣ Ιανουάριος [o΄dʒak] [o΄dʒak] [o΄dʒak]
Φεβρουάριος [ʃu΄bat] [ʃu΄bat] [ʃu΄bat]
Μάρτιος [mart] [mart] [mart]
Απρίλιος [ni΄san] [ni΄san] [ni΄san]
Μάιος [΄majys] [΄majys] [΄majys]
Ιούνιος [hazı΄ran] [hazı΄ran] [hazı΄ran]
Ιούλιος [te΄muz] [te΄muz] [te΄muz]
Αύγουστος [au΄stos] [au΄stos] [au΄stos]
Σεπτέμβριος [ej΄li:l] [ej΄li:l] [ej΄li:l]
Οκτώβριος [e΄kim] [e΄kim] [e΄kim]
Νοέμβριος [΄kasym] [΄kasym] [΄kasym]
Δεκέμβριος [ara΄lyk] [ara΄lyk] [ara΄lyk]
ΕΠΟΧΕΣ Άνοιξη [΄prolet] [΄prolet] [΄prolet]
Καλοκαίρι [΄letu] [΄letu] [΄letu]
Φθινόπωρο
Χειμώνας [΄zima] [΄zima] [΄zima]
ΜΕΡΕΣ Δευτέρα [pune΄delnik] [pune΄delnik] [pune΄delnik]
Τρίτη [΄tornik] [΄tornik] [΄tornik]
Τετάρτη [΄sreda] [΄sreda] [΄sreda]
Πέμπτη [tʃat΄fartak] [tʃat΄fartak] [tʃat΄fartak]
Παρασκευή [tʒu΄magy:n] [tʒu΄magy:n] [tʒu΄magy:n]
Σάββατο [΄sabuta] [΄sabuta] [΄sabuta]
Κυριακή [ne΄dele] [ne΄dele] [ne΄dele]
ΓΕΩΡΓΙΚΕΣ
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ
όργωμα [u΄raɲe] [u΄raɲe] [u΄raɲe]
σκάψιμο [ku΄paɲe] [ku΄paɲe] [ku΄paɲe]
φύτεμα [se΄deɲe] [se΄deɲe] [se΄deɲe]
περιποίηση [΄zgadaɲe] [΄zgadaɲe] [΄zgadaɲe]
πότισμα [za΄livaɲe] [za΄livaɲe] [za΄livaɲe]
θέρισμα [΄zanaɲe] [΄zanaɲe] [΄zanaɲe]

 
Πίνακας 2. Λέξεις της Πομακικής που παρουσιάζουν συγγένεια με την Ελληνική

ΡΗΜΑΤΑ
ergasvam [er ΄gazvam] εργάζομαι
aresvam [a ΄rezvam] αρέσκομαι
arnisvam [ar ΄nizvam] αρνούμαι
aforisvam [afo ΄rizvam] αφορίζω
viasvam [vi ΄azvam] βιάζομαι
emvoliasvam [emvoli΄azvam] εμβολιάζω
vulosvam [vu΄lozvam] βουλώνω
zilepsuvam [zi΄lepsuvam] ζηλεύω
zevgarosvam [zevga΄rozvam] ζευγαρώνω
katikiasvam [kati΄kizvam] κατοικώ
kerdisvam [ker΄dizvam] κερδίζω
kinisvam [ki΄nizvam] κινώ
lipsuvam [΄lipsuvam] λείπω
martirisvam [marti΄rizvam] μαρτυρώ
orisvam [o΄rizvam] ορίζω
pedepsam [pe΄depsam] παιδεύω
papsam [΄papsam] παύω
stivasvam [΄stizvam] στοιβάζω
tiposvam [ti΄pozvam] τυπώνω
ftasvam [΄ftazvam] φτάνω
ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ
ergat [er΄gat] εργάτης
vlastar [vla΄star] βλαστάρι
gonia [go΄nia] γωνία
drum [drum] δρόμος
agistri [a΄gistri] άγκιστρο
keramida [ǩera΄mida] κεραμίδι
panigir [pani΄gir] πανηγύρι
stomna [΄stomna] στάμνα
sinor [΄sinor] σύνορο
xoro [xo΄ro] χορός

 

Συμπεράσματα

Με βάση τα αποτελέσματα της έρευνας, στον Πίνακα 1 διαφαίνονται ορισμένα διαφοροποιητικά στοιχεία μεταξύ των τριών ηλικιακών ομάδων. Πιο συγκεκριμένα, στην κατηγορία «Βαθμοί οικογένειας» παρατηρείται ότι η ηλικιακή ομάδα των είκοσι (20) ετών έχει προσθέσει στους πομακικούς όρους τουρκικά στοιχεία, η ομάδα των ογδόντα (80) ετών χρησιμοποιεί αυτούσιους τους πομακικούς όρους, ενώ η μεσαία ομάδα των σαράντα πέντε (45) ετών κυμαίνεται μεταξύ των δύο προηγούμενων ομάδων.

Στην κατηγορία «Μήνες», όλοι οι όροι προέρχονται από την Τουρκική γλώσσα. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι στην κατηγορία «Εποχές» φαίνεται να μην υπάρχει λέξη για την εποχή του Φθινοπώρου. (Ίσως αυτό να οφείλεται στην απουσία γεωργικών δραστηριοτήτων αυτή την εποχή, δεδομένου ότι πρόκειται για μια κατά βάση αγροτική κοινωνία). Όσον αφορά τις «Γεωργικές δραστηριότητες» παρατηρείται ότι τα δεδομένα που συλλέχθηκαν σε αυτήν την κατηγορία παρουσιάζουν έντονα σλαβικά στοιχεία.

Στον Πίνακα 2 φαίνεται η επίδραση της Ελληνικής σε έναν ενδεικτικό αριθμό λέξεων της Πομακικής. Συγκεκριμένα, φαίνεται ότι υπάρχουν ρήματα στην Πομακική που σχηματίζονται με τη συνένωση ελληνικού θέματος και των επιθημάτων -psam και
-vam, που δηλώνουν ρηματική ενέργεια σε α΄ ενικό πρόσωπο. Στα ουσιαστικά δεν φαίνονται σημαντικές αλλαγές από την Ελληνική στην Πομακική. Σε ορισμένες περιπτώσεις, μάλιστα, οι λέξεις είναι σχεδόν αυτούσιες.

Μελλοντική έρευνα

Θα πρέπει να επισημανθεί ότι η παραπάνω έρευνα έλαβε χώρα με σκοπό την εκπόνηση εργασίας στο πλαίσιο μαθήματος προπτυχιακού επιπέδου. Καθώς, λοιπόν, η έρευνα βρίσκεται σε αρχικό στάδιο, είναι καλό να επαναληφθεί με ορισμένες τροποποιήσεις και προσθήκες, προκειμένου να επιβεβαιωθούν τα ως τώρα ευρήματα. Έτσι, το επόμενο βήμα περιλαμβάνει τη χρήση ενός διαφοροποιημένου ερωτηματολογίου, με στοχευμένες ερωτήσεις, που θα είναι έτσι σχεδιασμένες ώστε να αναδείξουν τις λέξεις με ελληνική προέλευση αλλά και τη χρήση τους μέσα στην Πομακική, και το οποίο θα χρησιμοποιηθεί σε έναν αρκετά μεγαλύτερο αριθμό ατόμων.
 

Βιβλιογραφία

  • Εμπειρίκος Λ. [κ.α.]. 2001. «Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα: Αρβανίτικα, Βλάχικα, Γλώσσες της μειονότητας της Δ. Θράκης, Σλαβικές διάλεκτοι της Μακεδονίας». Αθήνα, Αλεξάνδρεια – Κέντρο Ερευνών Μειονοτικών Ομάδων (Κ.Ε.Μ.Ο.).
  • Θεοχαρίδης Π. 1995. «Πομάκοι. Οι μουσουλμάνοι της Ροδόπης: Ιστορία, Καταγωγή, Γλώσσα, Θρησκεία, Λαογραφικά».Ξάνθη, Πολιτιστικό Αναπτυξιακό Κέντρο Ξάνθης.
  • Θεοχαρίδης, Π. 1996α. «Γραμματική της Πομακικής Γλώσσας». Θεσσαλονίκη, Αίγειρος.
  • Θεοχαρίδης, Π. 1996β. «Ελληνο-Πομακικό Λεξικό». Θεσσαλονίκη, Αίγειρος.
  • Θεοχαρίδης, Π. 1996γ.«Πομακο-Ελληνικό Λεξικό». Θεσσαλονίκη, Αίγειρος.
  • Καμπάκη-Βουγιουκλή Π., 2009β.«Εισαγωγή στη Νεοελληνική Διαλεκτολογία κατά παράδοση». Ξάνθη, Σπανίδης.
  • Καραχότζα Σ. 2007. «Isîyzhïvót Pomátsise. Έτσι ζούνε οι Πομάκοι». Ξάνθη, Τελεία και Παύλα.
  • Κόκκας Ν. 2004. «Μαθήματα Πομακικής Γλώσσας». Ξάνθη, Πολιτιστικό Αναπτυξιακό Κέντρο Θράκης.
  • Μουμίν Α., Χαμδή Ο. 1997. «Πομακικό Αναγνωστικό». Κομοτηνή.
  • Παναγιωτίδης, Ν.1997.«Οι Πομάκοι και η γλώσσα τους». Αλεξανδρούπολη, Γνώμη.

Ιστότοποι

www.zagalisa.gr | http://www.patridamou.gr/?page_id=248

google-news Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.