Tο θρακικο ιδιωμα στο Ισαακιο Διδυμοτειχου και στο Λυκοδρομιο της Ξανθης

Εργασία στο πλαίσιο του μαθήματος της Διαλεκτολογίας του Τμήματος Ελληνικής Φιλολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης, με υπεύθυνη καθηγήτρια την κ. Πηνελόπη Καμπάκη – Βουγιουκλή - Των φοιτητριών Μαρίας Νιζαμίδου, Χρυσής Χρηστίδου και Μαρίας Παπαγιουβάννη

«Το Θρακικό Ιδίωμα στο Ισαάκιο Διδυμοτείχου και στο Λυκοδρόμιο της Ξάνθης» ήταν το θέμα της εργασίας των κ.κ.Μαρίας Νιζαμίδου, Χρυσής Χρηστίδου και Μαρίας Παπαγιουβάννη, φοιτητριών του Τμήματος Ελληνικής Φιλολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης, στο πλαίσιο του μαθήματος της Διαλεκτολογίας, με υπεύθυνη καθηγήτρια την κ. Πηνελόπη Καμπάκη-Βουγιουκλή.
 
Η εργασία αποτελείται από ένα εισαγωγικό σημείωμα για τις διαλέκτους και μία ιστορική αναδρομή. Στη συνέχεια παρουσιάζεται το κύριο κομμάτι της εργασίας που είναι η έρευνα- ο «τρόπος» με τον οποίο μιλούν- οι κάτοικοι   του Ισαακίου Διδυμοτείχου και του Λυκοδρομίου Ξάνθης. Το αποτέλεσμα της  έρευνας, η συλλογή του υλικού καθώς και η καταγραφή του  έγινε σε 2,5 εβδομάδες.
 
Πέραν της εργασίας αυτής, που παρουσιάζεται σήμερα στις σελίδες του «ΠτΘ» στο πλαίσιο του μαθήματος της Διαλεκτολογίας, σύμφωνα με την υπεύθυνη καθηγήτρια κ. Βουγιουκλή, «οι εργασίες, που κάθε χρόνο διεκπεραιώνονται,  παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον, ενώ μπορούν να αποτελέσουν μια πολύ καλή πηγή έρευνας και πληροφοριών για τα Βόρεια, τα “δικά μας” ιδιώματα, γύρω από τα οποία δεν έχει γίνει ενδελεχής έρευνα.»
 
Μάλιστα όπως επεσήμανε η ίδια «στις φετινές εργασίες, των φοιτητών του Τμήματος περιλαμβάνεται για πρώτη φορά και εργασία σχετικά με τα αρβανίτικα ιδιώματα του Χειμωνίου και της Παραδημής,  καθώς και μία εργασία για τα πομάκικα».
 
Εξαιρετική η πρωτοβουλία, ας απολαύσουμε όμως επί του παρόντος το ωραίο θρακικό μας ιδίωμα, και αναμείνατε και για  …άλλα. Δεν θα βλέπουμε για πάντοτε Survivor όλη μέρα!!!Ν.Β.  

1.Eισαγωγή

Διαλεκτολογία ονομάζεται η επιστήμη που ασχολείται με τη μελέτη των διαλέκτων και πλέον σχετίζεται άμεσα με την  κοινωνιογλωσσολογία. Συχνά συναντούμε σύγχυση μεταξύ των συνόρων των εννοιών της διαλέκτου και του ιδιώματος και τελικά ποια είναι η μεταξύ τους σχέση και εννοιολογική τους σημασία και διαφορά. Τα ιδιώματα απαρτίζουν τις διαλέκτους και οι διάλεκτοι τις γλώσσες, χωρίς ωστόσο να έχουμε λύσει το πρόβλημα  των ορίων της κάθε μιας.

Πιο συγκεκριμένα, το ιδίωμα αποτελεί τη διαφορετική μορφή της γλώσσας στα πλαίσια του οικογενειακού και στενού κοινωνικού περιβάλλοντος. Αποτελεί υποκατηγορία της διαλέκτου και γι' αυτό και συχνά δεν διαχωρίζονται. Είναι μορφή μιας γλώσσας με λιγότερες όμως διαφορές από την κοινή και τις άλλες μορφές της. Οι διάλεκτοι μπορεί να καταλήξουν ιδιώματα λόγω της διάβρωσής τους από την κοινή ή την ''κακή'' χρήση τους και τους νεολογισμούς.

Θα μπορούσαμε να ορίσουμε κάποιους παράγοντες καθορισμού μιας διαλέκτου, πάντα όμως με επιφυλάξεις, όπως ο βαθμός αμοιβαίας κατανόησης των ομιλητών και η γλωσσική συνείδηση του ομιλητή. Ακόμη, μία διάλεκτος λέγεται/γίνεται γλώσσα όταν γραφτούν σε αυτή λογοτεχνικά έργα. Πολλοί ταυτίζουν απλουστευτικά τα όρια της γλώσσας με τα όρια του κράτους.

Η διάλεκτος είναι μία γλώσσα, ένα γλωσσικό σύστημα που υπάγεται σε μια ιστορική γλώσσα αλλά αποσπάται άμεσα από τον κορμό της.
Οι διάλεκτοι και τα ιδιώματα καθορίζονται με βάση την απόκλισή τους από μια κοινή ή πρότυπη γλώσσα που καθορίζεται από λόγους πολιτικούς, κοινωνικούς, πολιτιστικούς, ιστορικούς και οικονομικούς.

Οι γλωσσικές ποικιλίες μιας κοινότητας τείνουν στο πέρασμα του χρόνου να οργανωθούν σε μια κοινή γλώσσα όπως η Αλεξανδρινή ή η Ελληνιστική Κοινή. Για παράδειγμα, η Κοινή διαχωρίστηκε σε γεωγραφικές παραλλαγές και έτσι κυριάρχησαν από τον 10ο έως τον 12ο αι. 

2. Προηγούμενη έρευνα 

Οι απαρχές της νεοελληνικής διαλεκτολογίας σημαδεύονται από μία προσπάθεια επανασύνδεσης των αρχαιοελληνικών με τις αρχαίες διαλέκτους. Όταν, χάρη στις εργασίες του Χατζιδάκι (1905-1907) λύνεται οριστικά το πρόβλημα της καταγωγής των νεοελληνικών διαλέκτων και αποδεικνύεται ότι όλες, με εξαίρεση την τσακώνικη, προέρχονται από την κοινή, η ελληνική διαλεκτολογία περνά, θα λέγαμε στο άλλο άκρο. Για μεγάλο χρονικό διάστημα αγνοεί πλήρως ή καταπολεμά την ιδέα της ύπαρξης αρχαίου διαλεκτικού υποστρώματος στις νεοελληνικές διαλέκτους. Μόλις τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια ο Τσοπανάκης και άλλοι επαναφέρουν σε άλλη βάση το πρόβλημα και προσπαθούν να καθορίσουν αρχαίες διαλεκτικές ζώνες στην ελληνική. Κοινό πάντως χαρακτηριστικό και της παλαιότερης και της μεταγενέστερης έρευνας είναι το χρονικό άλμα που συντελείται στην μελέτη της ιστορικής εξέλιξης των νεοελληνικών διαλέκτων με την συστηματική αγνόηση της μεσαιωνικής περιόδου αλλά και η σύγχρονη ματιά των ιδιωμάτων και των διαλέκτων.

Ο όρος νεοελληνική γλώσσα στη γλωσσική επιστήμη δεν καλύπτει μόνο την νεοελληνική κοινή αλλά και κάθε μορφή νεοελληνικού λόγου που συναντάται σε ολόκληρο τον ελληνόγλωσσο χώρο, πριν την γεωγραφική συρρίκνωσή του μετά την Ανταλλαγή. Έτσι όπως μας εξηγεί και μας περιγράφει παραστατικά ο Ανδριώτης (1995), οι νεοελληνικές διάλεκτοι προήλθαν όταν μια αρχαία γλώσσα αλλάζει με την πάροδο των ετών σε νεότερες τοπικές μορφές πολύ διαφορετικές μεταξύ τους χωρίς να υπάρχει συνεννόηση εκείνων που μιλούν τη μία μορφή με εκείνους που μιλούν την άλλη μορφή και έτσι δημιουργούνται οι νεοελληνικές διάλεκτοι που είναι τοπικές μορφές γλώσσας.

Σήμερα, όλοι οι γλωσσολόγοι συμφωνούν ότι η ΝΕ γλώσσα περιλαμβάνε: (α)  τέσσερις διαλέκτους, την ποντιακή, την καππαδοκική, την τσακώνικη και την κατωιταλική, και (β)  δύο καταχρηστικές διαλέκτους: την κρητική και την κυπριακή.
Ακόμη  η διαίρεση νεοελληνικών ιδιωμάτων γίνεται με βάση την παρουσία ή την απουσία  αλώβητου(αμετάβλητου) φωνηεντισμού. Ο μειωμένος φωνηεντισμός συναντάται σ’ όλες σχεδόν τις περιοχές βόρεια της γραμμής του Κορινθιακού κόλπου όπου μιλιούνται ιδιώματα που παρουσιάζουν και τα δύο ή μόνο το ένα εκ των δύο φωνητικών χαρακτηριστικών γνωρισμάτων του:
 (i)  στένωση –κλειστότερη προφορά- των φωνηέντων  [e]  και  [o]  σε άτονη θέση, δηλαδή  η τροπή τους σε  [i] και [u] αντίστοιχα:
 <Ηλεν’ = Ελένη>,  , <έρχιτι = έρχεται>    και
 (ii)   σίγηση του τελικού [i] καθώς και των [i]  και [u] μέσα στη λέξη, όταν δεν τονίζονται:
<αψ’λός =  αψηλός>,  <π’λι = πουλί>,  <σ’χάθκα = σιχάθηκα>, <μ’λω = μιλώ>,  <β’νο = βουνό>,  <κ’ράζιτι = κουράζεται>, <χ΄λιαρ’ = χουλιάρι = κουτάλι>. 

2.1. Το θρακικό ιδίωμα

Η Θράκη είναι μια ιστορική και γεωγραφική περιοχή των Βαλκανίων στη νοτιοανατολική Ευρώπη. Σήμερα η ονομασία Θράκη υποδηλώνει διεθνώς την περιοχή που εκτείνεται από τον Αίμο στα βόρεια, το Θρακικό πέλαγος στα νότια, τον Εύξεινο Πόντο και την Προποντίδα στα ανατολικά και τις οροσειρές της Κούλας και της Ρίλας στα δυτικά. Το γλωσσικό ιδίωμα της ονομαζόμενης δυτικής Θράκης ανήκει στα βόρεια ιδιώματα. Όμως λόγω της ανταλλαγής βρίσκουμε πλέον πολλά υβριδιακά ιδιώματα με πολλά ημιβόρεια στοιχεία τύπου Α και Β που προέρχονται από την ανατολική Θράκη. εμείς εδώ θα δώσουμε έμφαση στα βόρεια χαρακτηριστικά γιατί η έρευνά μας έχει να κάνει με την περιοχή του Έβρου και της Ξάνθης με ομιλήτριες  που το κύριο χαρακτηριστικό τους είναι το βόρειο ιδίωμα.

Έρευνα στα ιδιώματα της δυτικής Θράκης έχουν κάνει μεταξύ άλλων και οι: Δούρου, Χ. (2014), Καμπάκη-Βουγιουκλή, Π. (2012). Κουρτίδης, Κ. (1943-44), Κυρανούδης, Π. (1994), Παπασταμάτης-Μπαμπαλίτης,Χ. (1960) και Χριστοφόρου, Α. (2010).

2.1.1.Γενικά χαρακτηριστικά των Θρακικών ιδιωμάτων

Α. Φωνητική – φωνολογία

Χαρακτηριστικό των βόρειων και των ημιβόρειων ιδιωμάτων αποτελεί η αντίθεση από τη μία πλευρά των ουρανικών και από την άλλη των μη ουρανικών συμφώνων που έγινε και η αιτία ενός από τα κύρια χαρακτηριστικά των βόρειων ιδιωμάτων, δηλαδή της στένωσης των άτονων φωνηέντων [e] και [o] σε [i] και [u] αντίστοιχα και της απαλοιφής (συγκοπής ή αποκοπής) των άτονων [i] kai [u]επειδή μέσα στη συλλαβή η διακριτική (διαφοροποιητική – diacritic) αξία πέρασε από τα φωνήεντα (+ μπροστινό/ -μπροστινό) στα σύμφωνα (+ουρανικό/ – ουρανικό). Έτσι για παράδειγμα,
Θέλει= θελ’ [θeλ], θέλουν [θel].
Φωνητικές αλλαγές τώρα, δηλαδή αφομοίωση, ανομοίωση, αφαίρεση, συγκοπή, αποκοπή κτλ, στα βόρεια ιδιώματα που ανήκει και το θρακικό ιδίωμα, αφορούν κυρίως τα φωνήεντα σε αντίθεση με τα νότια στα οποία τα σύμφωνα είναι αυτά που υφίστανται τις φωνητικές αλλαγές.

Φωνήεντα

Α) Αφαίρεση (του αρχικού φωνήεντος)

Σύμφωνα με τον Γ. Χατζηδάκι, η κύρια αιτία της αφαίρεσης είναι το γεγονός ότι κάποια φωνήεντα, πιο ισχυρά, αποβάλλουν ή εξαφανίζουν τα πιο ασθενή. Η ισχύς των φωνηέντων κατά σειρά από το ισχυρότερο προς το ασθενέστερο είναι η εξής: [a o u e i]. Άλλες αιτίες αφαίρεσης των φωνηέντων είναι η συνεκφορά, η θέση του όρου στην πρόταση, η αναλογία και η παρετυμολογία.
– Αφαίρεση του αρχικού [α]
Η αφαίρεση του αρχικού φωνήεντος [α] είναι συχνότατη στα ρήματα και στα ρηματικά ονόματα με τα προθήματα <από-> και <ανα->. Ο Χατζηδάκις θεωρεί πως οφείλεται στην αναλογία προς την αύξηση. Ο Μηνάς συμφωνεί και προσθέτει μια ακόμη αιτία: τη συμπροφορά του αρχικού [α] των ρημάτων με τα μόρια <να> και <θα>. Τα μόρια αυτά με ρήματα που ξεκινούν από [α], όπως και το άρθρο <τα> μαζί με ονόματα και ρήματα από [α], αποτελούν ουσιαστικά μια φωνητική λέξη, μ’ έναν τόνο. Ακόμη, πολλές φορές το πρόθημα <ανα->, μετά την αφαίρεση του αρχικού [α] παίρνει τη μορφή <νε->. Η αποκοπή του αρχικού [α] παρατηρείται σε όλο το χώρο του Αιγαίου και της Θράκης, με τη διαφορά ότι στο θρακικό ιδίωμα δεν πραγματοποιείται όταν ακολουθούν τα συμφωνικά συμπλέγματα <ρκ, ργ, ρμ ,γρ>, ενώ στο Αιγαίο υπάρχουν τέτοια παραδείγματα.
– Αφαίρεση του αρχικού [e]
Σύμφωνα με τον Σ. Ψάλτη, το αρκτικό φωνήεν [e] είτε αφαιρείται, εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις, είτε τρέπεται σε [α] ή [ο]. Παράλληλα, τα προθήματα <εκ-> και <εξ-> μετατρέπονται σε <ξε->. Το άτονο [e] στην αρχή λέξεων αφαιρείται στα προθήματα εκ-> και <εξ-> (=ξε), στο πρόθημα <εν-> και σε όλες τις λέξεις με αρκτικό, άτονο [e]. Αξίζει να σημειωθεί πως ο ίδιος ο Ψάλτης (1905:21) υπογραμμίζει πως το φαινόμενο αυτό επηρέασε σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό όλα τα νεοελληνικά ιδιώματα και πολλέςλέξεις με αφαίρεση του [e] πέρασαν στην ΚΝΕ.
– Αφαίρεση του αρχικού [i]
Η αφαίρεση του [i] οφείλεται στη συμπροφορά, όπου τα ισχυρότερα φωνήεντα αποβάλλουν τα ασθενέστερα.
– Αφαίρεση του αρχικού [ο]
Στους λόγους αποκοπής συμπεριλαμβάνονται η θέση της λέξης μέσα στην πρόταση, η αναλογία, η παρετυμολογία, όμως η συνεκφορά-συμπροφορά φαίνεται να είναι ο πιο σημαντικός.
– Αφαίρεση του αρχικού [u]
Η αφαίρεση του[u]συναντάται πιο σπάνια από όλες τις αφαιρέσεις, κυρίως επειδή δεν υπάρχουν πολλές λέξεις που να αρχίζουν με το φωνήεν. Από διαχρονική άποψη έγινε αφαίρεση στη λέξη <ουδέν=δεν>.

Β) Προθέσεις φωνηέντων

– Πρόθεση του [α]
Το ζήτημα αυτό απασχόλησε τους Γ. Χατζηδάκι, Α. Τζάρτζανο, Φ. Κουκουλέ, Ν. Ανδριώτη, Α. Τσοπανάκη κ.ά. Η πλειονότητα αυτών πιστεύει πως το προθετικό [α] αποτελεί προϊόν συνεκφοράς με τα μόρια θα και να, ή με προθέσεις, με αριθμητικά, ή κατ’ αναλογία. Η πρόθεση του [α] είναι πράγματι παράξενη για τα ελληνικά δεδομένα όπου το πρόθημα <α> στα ρήματα και στα επίθετα κατά κανόνα λειτουργεί με αρνητική, στερητική σημασία, ιδιαίτερα παραγωγική. Τέλος, πιο συνηθισμένη είναι η πρόθεση του μη ετυμολογικού [α].
– Πρόθεση άλλων φωνηέντων [e], [i], [o], [u]
Τέτοιου είδους προθέσεις είναι σπάνιες. Ειδικότερα για τα ιδιώματα με βόρειο και ημιβόρειο φωνηεντισμό λόγω της κώφωσης. Με το προθετικό [e] – για τα θρακικά ιδιώματα [i], παρατηρούνται μόνο λέξεις κοινές με τη νεοελληνική κοινή. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανάπτυξη του [i] και η μετάθεση του τόνου στο φωνήεν αυτό στη λέξη <σκιά>→<ίσκιος>, που λέγεται πως αναπτύχθηκε λόγω της αναλογίας προς τη λέξη <ήλιος>. Με το προθετικό [ο] υπάρχει η λέξη <οβρές=βρύα>, που συναντάται μόνο στον πληθυντικό και προέρχεται από τη διαδικασία συνεκφοράς με το άρθρο <το>.

Γ) Τροπές φωνηέντων

Ερμηνεύονται συνήθως είτε ως αφαίρεση του ενός και πρόθεσης κάποιου άλλου είτε ως οπισθοδρομική αφομοίωση του αρχικού φωνήεντος από το φωνήεν της επόμενης συλλαβής.Οι εκδοχές τροπής των φωνηέντων είναι οι παρακάτω:[α] στη θέση του [i], [α] στη θέση του [ο],[ο] στη θέση του [e],[e] στη θέση του [ο],[α] στη θέση του [e].
 
Σύμφωνα

Α) Ανάπτυξη συμφώνων
– Ανάπτυξη του προθετικού /n/ ([n]/[m]/[ᶮ])
Ο Ανδριώτης πιστεύει ότι η πρόθεση του [n] οφείλεται στη συνεκφορά του τελικού [n] των προηγούμενων λέξεων.
– Ανάπτυξη του προθετικού /s/ ([s], [z])
Εξηγείται με τη συνεκφορά με τις μορφές των αόριστων άρθρων ένας, ενός, τη γενική ενικού του οριστικού θηλυκού άρθρου της και την αιτιατική πληθυντικού των αρσενικών και θηλυκών άρθρων τους, τις και την πρόθεση εις. Η διαφορά με την πρόθεση του συμφώνου /n/ είναι ότι το /s/ αναπτύχθηκε επίσης πριν από φωνήεν, αλλά κατά βάση πριν από αρχικό σύμφωνο. 
– Ανάπτυξη του προθετικού /γ/
Είναι αποτέλεσμα συνεκφοράς του φωνηεντόληκτου άρθρου ή αντωνυμίας με την επόμενη λέξη που αρχίζει από φωνήεν. Όπως μάλιστα σημειώνουν οι Ψάλτης και Χουρμουζιάδης, το /γ/ αναπτύχθηκε για την αποφυγή της χασμωδίας και τελικά αναπτύχθηκε και εκεί που δεν υπάρχει αυτή.
– Ενδολεξική ανάπτυξη του /γ/
Στο θρακικό ιδίωμα εντοπίζεται ανάμεσα σε φωνήεντα τόσο σε ονόματα όσο και σε ρήματα. Επίσης, το /γ/ αναπτύσσεται, όταν το θέμα ρημάτων τελειώνει σε [v], δηλαδή είτε σε διφθόγγους <αυ/ευ> [av/ev], είτε σε χαρακτήρα <β>. Ενδιαφέρον έχει η επέκταση του φαινομένου και στον παρατατικό, αλλά και στα νεότερα ρήματα-δάνεια από την τουρκική, όπως <ξικεύγω> από το .
– Ενδολεξική ανάπτυξη του /γ/ μετά τα σύμφωνα ως τροπές του ημιφώνου /j/
Εμφανίζεται μετά από όλα σχεδόν τα σύμφωνα: [v], [f], [b], [p], [t], [d], [δ], [θ], [l], [r], [s], [z] αρκεί να ακολουθεί μπροστινό φωνήεν [e] ή [i]. Το φαινόμενο της ουράνωσης επεκτείνεται και στα υπόλοιπα πρόσωπα, όπου δεν ακολουθεί μπροστινό φωνήεν. Ακόμη, ακούγεται το /j/ και σε λέξεις όπως πια>πγια δηλαδή [pja] αντί για [pça].
– Χρήση άηχων συμφώνων αντί ηχηρών σε δάνειες λέξεις
Το φαινόμενο ανιχνεύεται και στη θρακική σε κάποιες περιπτώσεις π.χ. <παξές=μπαξές>.   
– Αφομοιώσεις συμφωνικών συμπλεγμάτων <γχ>, <μφ>, <νθ>
Στη Θράκη, στα ετυμολογικά συμπλέγματα <γχ>, <μφ>, <νθ> αντιστοιχούν οι φθόγγοι [x],[f],[θ]. Η δυσκολότερη προφορά διατηρείται μόνο για την επιστημονική και λιγότερο συχνή χρήση.
– Εναλλαγή των [θ] και [f]
Στο ιδίωμα που μιλιέται στη Θράκη χρησιμοποιείται η λέξη <φ’καρ’/φηκάρ’=θηκάρι>, η οποία θεωρείται από τον Σιμεωνίδη (2006) και άλλους γλωσσολόγους ως το σημαντικότερο ισόγλωσσο μεταξύ πολλών ιδιωμάτων και διαλέκτων της ΚΝΕ. 

2.1.2. Δικαιολόγηση έρευνας

Η εργασία μας βασίζεται επάνω στο θρακικό ιδίωμα, το οποίο μιλιέται μέχρι και σήμερα στη Θράκη. Αποφασίσαμε να ασχοληθούμε με το συγκεκριμένο ιδίωμα γιατί δύο από τα άτομα κατάγονται από την ευρύτερη περιοχή, σπουδάζουμε και οι τρεις σε μία πόλη όπου ανήκει στο συγκεκριμένο γεωγραφικό διαμέρισμα και θέλαμε να μάθουμε κάποια πράγματα για τον πολιτιστικό θησαυρό και τον πλούτο του θρακικού ιδιώματος και να δούμε πως διαφοροποιήθηκε από τις υπόλοιπες διαλέκτους. 

3. Μέθοδος 

3.1 Πληροφορήτριες

Στην έρευνα που διεξήχθη συμμετείχαν δύο άτομα. Μία γυναίκα 80 χρονών από το Λυκοδρόμιο της Ξάνθης, μία γυναίκα 70 χρονών από το Ισαάκιο Διδυμοτείχου. Και οι δύο είναι φυσικές  ομιλήτριες του Θρακικού ιδιώματος. Αξίζει να σημειωθεί πως και οι δύο έχουν τη βασική εκπαίδευση μέχρι το Γυμνάσιο και η καταγωγή τους είναι από την Ανατολική Θράκη αλλά γεννήθηκαν και μεγάλωσαν στην Δυτική Θράκη και οι δύο. Αυτό βέβαια σημαίνει ότι το ιδίωμά τους πιθανόν έχει επιδράσεις και από τα ιδιώματα της ανατολικής Θράκης, τα οποία διαφέρουν πολύ από της δυτικής.

3.2 Εργαλεία

Χρησιμοποιήσαμε το δομημένο  ερωτηματολόγιο της Ακαδημίας Αθηνών με κάποιες προσθήκες ή και  αφαιρέσεις που έγιναν κατά τη διάρκεια της συνέντευξης-συμπλήρωσης. Πήραμε εξήντα περίπου μαγνητοφωνημένες απαντήσεις 

3.3. Διαδικασία

Στην 1η έρευνα η 70χρονη γυναίκα υποδέχτηκε στο Ισαάκιο με χαρά και τις δύο ερευνήτριες. Με την μία έχουν συγγενικούς δεσμούς γιαγιάς-εγγονής. Οι ερευνήτριες ζήτησαν από  τη γυναίκα να τραγουδήσει ένα συγκεκριμένο παραδοσιακό τραγούδι, να αναφέρει τα μέρη του σώματος, κάποια ονόματα ενδεικτικά δείχνοντάς τους  ή κάνοντας συζήτηση  κ.α. προφέροντας τις λέξεις στο θρακικό ιδίωμα. Αξίζει να σημειωθεί πως οι ερευνήτριες εκμεταλλεύτηκαν την συγγενική  σχέση και στις λέξεις για συγγένεια έλεγε κάποια συγκεκριμένα ονόματα η μία ερευνήτρια για να αναφέρουν τη σχέση που έχουν με τα συγκεκριμένα άτομα. Για παράδειγμα, ρωτούσε τι έχεις την Αργύρου ( Αργυρώ) και εκείνη απαντούσε σιουμφάδα. Τέλος, ζήτησαν από τη γυναίκα να κάνουν έναν υποτυπώδη διάλογο στο ιδίωμά τους και να αναφέρει  κάποιες πολύ γνωστές παροιμίες του τόπου της. Στη 2η έρευνα η γυναίκα υποδέχτηκε με χαρά και τις δύο ερευνήτριες σπίτι της όπου μένει μόνη της αφού πρώτα είχαν κλείσει την μέρα και την ώρα συνάντησης τηλεφωνικά μία μέρα πριν. Έχουν συγγενική σχέση γιαγιάς-εγγονής με τη άλλη ερευνήτρια σε σχέση με την προηγούμενη έρευνα.
Αξίζει να σημειωθεί, πως πέρα από τις κατηγορίες που υπήρχαν στο ερωτηματολόγιο προσθέσαμε και κάποιες δικές μας. Οι κατηγορίες, οι οποίες απαντήθηκαν είναι: τα μέρη του σώματος, η κλίση του ρήματος είμαι, τα ονόματα των ζώων, οι βαθμοί της οικογένειας και τα ονόματα ανθρώπων. 

4. Αποτελέσματα/συζήτηση 

Διάφορες Λέξεις

                                            Φωνήεντα
Αποβολή Σκλι αντί σκυλί [skli]
Ανάπτυξη Προυί αντί πρωί [pru΄i]
Κώφωση Λάστιχου αντί λάστιχο[΄lastixu]
Ανάπτυξη ημιφώνου Γανιάηζ αντί γανιάζεις [gaɲiaiz]
                                             Σύμφωνα
Πρόσθεση Θέλτς αντί θέλεις [΄thelts]
Τροπή Ήρτεις αντί ήρθες  [΄irtis]
Συμπλέγματα Πράμα αντί πράγμα [΄prama]
                           Κλίση του ρήματος εγώ είμαι στο θρακιώτικο ιδίωμα
 
Εγώ είμαι (ως υπαρκτικό).                     
 
Γω είμι
[γo΄imi]
Συ είσι
[si΄isi]
Αυτός, -ή, -ό είνι
[aftόsini]
Μεις είμαστι
[mis΄imasti]
Σεις είστι
[sis΄isti]
Αυτοί είνι
[aft΄iini]
Εγώ είμαι ( με την έννοια ότι βρίσκομαι κάπου). Γω φλάου
[γo΄flau]
Συ φλας
[siflas]
Αυτός, -ή, ό φλάει
[aftόs΄flai]
Μεις φλάμε
[mis΄flame]
Σεις φλάτε
[sis΄flate]
Αυτοί φλαν
[af΄tiflan]
                                                 Ονόματα ζώων
Γαϊδούρι Γκατζόλ’ ή γκάτζιους  [gatzόl’] [΄gatzius]
Ίππος Άλουγου [΄alugu]
Πετεινός Πέτνους [΄petnus]
Χοίρος Γρούν’  [grun’]
Αγελάδες Γιλάδια [gi΄ladia]
Βόδι Βόιδ’ [΄void’]
Λύκος Λύκους [΄likus]
Αλεπού Αλιπού [ali΄pu]
Κότα Πλούδ’ (η μικρή κότα)  [plud’], κότ’ (η ώριμη κότα) [kot’]
Αρνί Αρνούδ’ (το μικρό αρνί)[ar΄nud’]  μπλιόρ’ (το ώριμο αρνί) [bliόr’]
Πετεινός Πέτνους [΄petnus]
Οκταπόδι Αχταπόδ΄ [axta΄poδ΄]
                                       Μέρη του σώματος
Κοιλιά Κλια [klia]
Στομάχι Στουμάχ’ [stu΄max]
Χέρι Χέρ’ [΄çer’]
Πόδι Πουδάρ’ [pu΄δar’]
Κεφάλι Το μεγάλο σε μέγεθος κεφάλι: Κφάλα’ [΄kfala] ή κούτρα [΄kutra]
Το μικρό σε μέγεθος κεφάλι: Κιφαλούδ’ [cifa΄lud’]
Μάτι  Γκαβά [ga΄va]
                                          Βαθμοί οικογένειας
Η κόρη Θυγατέρα [θiγa΄tera]
Αυτή που παντρεύεται κάποιον Γναίκα [΄γneka]
Το αρσενικό παιδί της οικογένειας Πιδί, γζάν’ [pi΄δi] [΄gzan]
Η εγγονή Αγγουνιά [agu΄ɲia]
Πατέρας Μπαμπάς [ba΄bas]
Θείος Θιος [θios]
Συνεφάδα Σιουμφάδα [sium΄fada]
Γιαγιά Μπάμπου [΄babu]
Παππούς Πάππους και πάππος [ ΄papus] και [΄papos]
                                        Ονόματα ανθρώπων
Πασχάλης Πασκάλς [pa΄skals]
Θανάσης Νάσιους [΄naSious]
Αποστόλης Πουστόλς [pu΄stols]
Χρυσούλα Κουτσιώ [ku΄tsio]
Ζήσης Ζήσιους [΄ziSius]
Δημήτρης Μουτιός [mu΄tios]
Λαμπρινή Μπινή [bi΄ni]
Δέσποινα Ποινιά [pi΄ɲia]
Κωνσταντίνος Γκουντήνς [gu΄dins]
Βασιλική Τσικούδα  [tsi΄kuda]
Αντώνης Ντιόνας [΄dionas]

 

5.Συμπεράσματα/αδυναμίες/μελλοντική έρευνα 

Επειδή η γλώσσα μεταβάλλεται και αλλάζει με αφορμή τις αλλαγές της σύγχρονης ζωής, τις σχέσεις που δημιουργούνται μεταξύ των λαών, τον ολοένα και μεγαλύτερο αριθμό του πληθυσμού που αποκτά πρόσβαση στη μόρφωση  και το γεγονός ότι ποτέ η μια γενιά δεν μιλάει ακριβώς όπως η προηγούμενη συνεχώς δημιουργούνται αλλά και χάνονται νέες μορφές της γλώσσας, της κάθε γλώσσας. Εκείνο που μας απασχολεί είναι η εξαφάνιση παλιών γεωγραφικά καθορισμένων ποικιλιών  που διαρκώς  υποχωρούν, ολοένα και περισσότερο, μπροστά στην κοινή μας νεοελληνική. Αυτό που παρατηρήσαμε και στη δική μας έρευνα είναι ότι μόνον σε μεγαλύτερες ηλικίες υπάρχουν άνθρωποι που μιλάνε το ιδίωμα της Θράκης. Η αλήθεια είναι ότι δεν προσπαθήσαμε πολύ να βρούμε νέους, κι αυτό γιατί στις πρώτες προσπάθειες δεν βρήκαμε ανταπόκριση. Σε επόμενη φάση θα προσπαθήσουμε να βρούμε νεότερους ομιλητές όπως επίσης και άντρες, που δεν είχαμε σε αυτή την πιλοτική έρευνα.
Δυστυχώς, και η θρακική διάλεκτος τείνει να εξαφανιστεί με το πέρασμα των χρόνων εφόσον οι φυσικοί ομιλητές της λιγοστεύουν. Είναι λυπηρό να βλέπεις να χάνονται κομμάτια που απαρτίζουν τον πολιτισμό σου. Γι αυτό το λόγο πρέπει να γίνει και μια πιο εντατική προσπάθεια διάσωσης των ριζών της ελληνικής γλώσσας, γιατί όπως είπε και ο γάλλος συγγραφέας Λα Ροσφουκώ « Η προφορά του τόπου όπου γεννηθήκαμε μένει στο πνεύμα και την καρδιά μας, όσο και στην ομιλία μας».                                      

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

Ανδριώτης, Νικόλαος, 1995.Ιστορία της ελληνικής γλώσσας: τέσσερις μελέτες. Θεσσαλονίκη, Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη
Γούτσος Διονύσης, 2012. Γλώσσα Κείμενο, ποικιλία, σύστημα. εκδ. “Κριτική “, Αθήνα  σελ. 117-118
Δούρου, Χ. 2014. “Γλωσσικά ιδιώματα της Θράκης και ειδικότερα του Σουφλίου: γλωσσικές συμπεριφορές μαθητών Λυκείου σε εκπαιδευτικό περιβάλλον”. Μεταπτυχιακή εργασία, Τμήμα Γλώσσας, Φιλολογίας και Πολιτισμού Παρευξείνιων Χωρών, ΔΠΘ
Κοπιδάκης Μ.Ζ., 2010, Ιστορία της ελληνικής γλώσσας, εκδ. ''Μορφωτικό  Ίδρυμα εθνικής Τραπέζης”, Αθήνα σελ.24-25,96-97,188-189,202-203
Καμπάκη-Βουγιουκλή, Π.2009. “Εισαγωγή στη Νεοελληνική Διαλεκτολογία” Κατά Παράδοση. Ξάνθη: Εκδόσεις :Σπανίδης
Καμπάκη-Βουγιουκλή, Π.2012. “Εναλλακτικές προσεγγίσεις στη  γλωσσική διδασκαλία μέσω των ΝΕ διαλέκτων/ιδιωμάτων: το ιδίωμα της  Θράκης”. Πρακτικά Συνεδρίου «Ζητήματα Διδακτικής της Γλώσσας»,  επιμέλεια Καμπάκη-Βουγιουκλή Π. & Μ. Δημάση, Εκδόσεις Κυριακίδη, σσ.  79-93
Κουρτίδης, Κ. 1943-44. “Περί καταγωγής των Σουφλιωτών”.ΑΘΛΓΘ 10, 221-224
Κυρανούδης, Π. 1994.“Σουφλί, η ίδρυση της πόλης και το όνομά της”. Θρακικά, ΣειράΒ΄, 9,σσ. 121-132
Παπασταμάτης-Μπαμπαλίτης,Χ. 1960 . “Λαογραφικά Σουφλίου”. Θρακικά ,41, σσ. 84-110
Τσολάκης, Χ. 1999. “Τη γλώσσα μου έδωσαν ελληνική”. Θεσσαλονίκη, Νησίδες
Χριστοφόρου, Α. 2010. “Σουφλιώτικο Λεξιλόγιο”. Δήμος Σουφλίου
Χατζηδάκις, Γεώργιος, 1905-1907. Μεσαιωνικά και νέα Ελληνικά, 2 τόμοι. Αθήνα.
 
-Η πρότυπη εργασία που βρίσκεται στο e-class του μαθήματος με τίτλο ''ΓΚΑΓΚΑΒΟΥΖΙΚΑ ΔΕΙΓΜΑ'' :
 
ΟΝΟΜΑ ΦΟΙΤΗΤΩΝ :1η Καϊμακαμούδη Χριστίνα,  2η Κοροσιάδου Αναστασία,  3η Μακρίδου Ευαγγελία,  4η Μπάρκα Αθανασία
ΧΡΟΝΙΑ:2014
ΤΙΤΛΟΣ:Τα Γκαγκαβούζικα
ΜΕΤΑ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΝΕ ΔΙΑΛΕΚΤΟΛΟΓΙΑΣ
Παραπομπές στο διαδίκτυο:
l  http://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/studies/dialects/thema_b_2/index.html
            
Παράρτημα 1
Κυρίως υλικό/ συνεντεύξεις /πληροφοριακό υλικό/διαδικασία έρευνας
 
Διάλογος:
– Τι φτιανς μα;[ti’ftiansma]
-Καλα ειμ μα συ; [ka’la’immasi]
-Καλά κι γω. [ ka’lakigwma]
-Πουθει είσι;  [puthi’isi]
– Απ’ του Σάκπας. [aptu’Sapkas]
– Που κουσιαιζ σαδώθι καλέ; [puku’Siaizsa’dwthika’le]
-Πάου να χουρατέψου στην Κερασιά [΄pau na xura΄tepsu stin Kera΄sia]
-Ξερς την Κερασια; [3erStinkera΄Sia]
-Αξαδέρφη μ είνι [a3a΄derfimini]
-Ξαδέρφ’; Ποιανού είσι συ; [3a΄derfipia΄nu΄isisi]
-Τς Μπινής που μέν’ κουντά στη βρύσ’ [tsbi΄nispu’menku΄ndasti΄vriS’]
-Αα γω και μπινή είμαστι πρώτα ξαδέρφια [aagwkibi΄ni΄imasti΄prota3a΄derfia]
-Α ναι; [aane]
-Ναι για  [neja]
-Τι έπαθει του πουδάρι σ’; [ti΄epathetupu΄dariS]
-Ασει  εικί που πάενα, σκουντάφτου στου μπαουλουντίβανου κι παρλαντίσκα έπσα κατ’! [΄asiikipu΄paenasku΄ntaftustubaulu΄divanukiparla΄ntiska΄epsakat]
-Αμάν μα, αφού δεν σκόρπσης πάλι καλά, πιραστικά [amanmaa΄fuden΄skorpsis΄palika΄lapirasti΄πka]
-Φχαριστώ, αει παένου έχου δλιες [fçari΄stoaipa΄enu΄exudlιes]
-Τι δλιες μα; [tidliesma]
-Θέλου να πουτίσου λίγου τουν μπαχτέ  [΄thelunapu΄tisu΄ligutunba΄htse]
-Τουν μπαχτσέ; [tunba’htse]
-Ναι για [neja]
-Αει καλά, άμα θέλς έλα πιο μητά [aika΄la΄amathels΄elapiomita]
-Α καλά μα  [aka΄lama]

Παράρτημα 2
Παραδοσιακό θρακιώτικο τραγούδι
 
Αρχοντουγιός αρχοντουγιός παντρεύειτι [arxodu΄jiosarxontu΄jospa΄ntreviti]
κι παίρνει προσφυγούλα [ki΄perniprosfi΄gula]
προσφυγούλα μαυρουμάτα μου [prosfi΄gulamavru΄matamu]
κι παίρνει προσφυγούλα [ki΄perniprosfi΄gula]
προσφυγούλα σι κλαιν τα μάτια μου [prosfi΄gulasiklenta΄matiamu]

Η μάνα του η μάνα του σαν τ’ άκουσει [i΄manatui΄manatusant΄akusi]
πουλύ της κακουφάνη [΄pulitiskaku΄fani]
προσφυγούλα μαυρουμάτα μου [prosfi΄gulamavru΄matamu]
πουλύ της κακουφάνη [pu΄litiskaku΄fani]
προσφυγούλα σι κλαιν τα μάτια μου [prosfi΄gulasiklenta΄matiamu]

Πιάνει δυου φι πιάνει δυου φίδια ζουντανά [΄pianiδiufi΄pianidiou΄fidjazunda΄na]
τα ξηρουτηγανίζει [taʒirutiga΄nizi]
προσφυγούλα μαυρουμάτα μου [prosfi΄gulamavru΄matamu]                           
τα ξηρουτηγανίζει [taʒirutiga΄nizi]
προσφυγούλα σι κλαιν τα μάτια μου  [prosfi΄gulasiklenta΄matiamu]

Κάτσε νυφή μ’ κάτσε νυφή μ’ να φας να πιεις [΄katseni΄fim’΄katseni΄fim’nafasnapjis]
ψάρια τηγανισμένα  [΄psarjatiganis΄mena]
προσφυγούλα μαυρουμάτα μου [prosfi΄gulamavru΄matamu]
ψάρια τηγανισμένα [΄psarjatigani΄smena]
προσφυγούλα σι κλαιν’ τα μάτια μου  [prosfi΄gulasiklen’ta΄matjiamu]
 
Απού την πρώ απού την πρώτη πιρουνιά [a΄putinproa΄putin΄protipiru΄nia]
η κόρη εφαρμακώθη [i΄koriefarma΄koθi]
προσφυγούλα μαυρουμάτα μου [prosfi΄gulamavru΄matamu]
η κόρη εφάρμακώθη [i΄koriefarma΄koθi]
προσφυγούλα σι κλαίν’ τα μάτια μου [prosfi΄gulasiklen’ta΄matiamu]

Αχ, πηθειρά αχ, πηθειρά θέλου νηρό [ahpithi΄raahpithi΄ra΄theluni΄ro]
τη φλόγα μου να σβήσου [ti΄floγamuna΄zvisu]
προσφυγούλα μαυρουμάτα μου [prosfi΄gulamavru΄matamu]
τη φλόγα μου να σβήσου [ti΄flogamuna΄zvisu]
προσφυγούλα σι κλαίν’ τα μάτια μου [prosfi΄gulasiklen’ta΄matjamu]
 
Παράρτημα 3
Παροιμίες:
1. Είδγι μαϊμού τουν γκώλου τα’ κι θάρρσε είνι γιαράς!
[΄idjimai΄mutun΄goluta’ki΄θarrse΄iniγia΄ras]
2. Ακόμα στου γκατζόλ’ δεν ανέβκες τα πουδάρια σ’ τσαλαντάς.
[a΄komastuga΄tzol’δena΄nevcestapu΄darjastsala΄ndas]
3. Κατσούρτσει η μπάμπου του σουμούν και κάτζιο του καβράτσει
[ka΄tsurtsii΄babutusu΄munke΄katziotuka΄vratsi]
 
Παράρτημα 4
Θρακιώτικη συνταγή μαγειρικής
Του κερμέζ:
Υλικά:
·  2 αυγά
·  1 κουματ' τυρί
·  φρέσκου βούτυρου λιουμενου
·  λίγου λάδ'
·  πιπέρ
Ηκτέλες’:
Σ'ένα μικρό σαγανάκ' βάζουμι του λάδ' κι μόλις κάψ' βάζουμι του λιουμενου βούτυρου .Περιμένουμι λίγ’ ώρα και μόλις γένουν ένα βάζουμι του τυρί του ζουπάμε μι το πιρούν για να γεν' κρέμα . Ύστιρα,χτπάμει τα αυγά  σ'ένα άλλου σαγανάκ' κι τα βάζουμι στου μείγμα μας και περιμένουμι μέχρι να γεν' του αυγό ομηλέτα κι του βγάζουμι απού τη φωτιά.
 
[tucer΄mez]
[ili΄ka]
·  [dioav΄γa]
·  [enaku΄mat’ti΄ri]
·  [΄fresku΄vutiruliu΄menu]
·  [΄ligu΄lad’]
·  [pi΄per’]
 
[i΄kteleʃ’] 
[s΄enami΄krosaga΄nac’΄vazumitu΄lad’ki΄molis΄kaps΄vazumituliu΄menu΄vutiruperi΄menumi΄lig’ όraki΄molis΄genun΄ena΄vazumituti΄rituzu΄pamimitupi΄runjana΄γen΄krema΄istira΄xtpamitaav΄gasena΄allusaga΄nac’kita’΄vazumistou΄miγmamaskiperi΄menumi΄mexrina΄γen’tuav’΄guomi΄letakitu΄vgazumia΄putifu΄tjia]

google-news Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.