Η εγκατασταση των προσφυγων στον αστικο προσφυγικο συνοικισμο «Ρεμβης – Σταθμου», συμφωνα με το αρχειο της Κοινωνικης Προνοιας

Στα δύο πρώτα χρόνια μετά από τη Μικρασιατική Καταστροφή (1922-1924), έφτασαν στην ελληνική επικράτεια 1,5 εκατομμύριο πρόσφυγες περίπου, από τις περιοχές της Μικράς Ασίας, της Ανατολικής Θράκης και του Πόντου. Από το σύνολο των προσφύγων, οι 100.000 πρόσφυγες περίπου (άνδρες και γυναίκες) εγκαταστάθηκαν στη γεωγραφική περιφέρεια της Θράκης.

Οι πρόσφυγες έφτασαν στη Θράκη είτε με πλοία από τα λιμάνια του Πόντου και της Προποντίδας, τα οποία κατέπλεαν στο λιμάνι της Αλεξανδρούπολης, είτε με το τραίνο της σιδηροδρομικής γραμμής «Αδριανούπολη – Αλεξανδρούπολη –  Κομοτηνή – Ξάνθη – Δράμα – Θεσσαλονίκη», είτε οδικώς, ακολουθώντας τα απερχόμενα από την ανατολική Θράκη, ελληνικά στρατεύματα.

Στους πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν στη θρακική ύπαιθρο παραχωρήθηκαν επιταγμένα οικήματα, ενοικιαζόμενα δωμάτια και κατοικίες, εγκαταλειμμένα υποστατικά σε τσιφλίκια, στάβλοι και σκηνές. Οι πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν επίσης και στις κατοικίες που εκκένωσαν οι σλαβόφωνοι, οι οποίοι είχαν εγκαταλείψει την περιοχή, αρχικά, με το μέτρο του εκτοπισμού που εφάρμοσε σε βάρος τους το πρώτο τρίμηνο του 1923 η Στρατιωτική Διοίκηση Θράκης και, έπειτα, με την εκούσια ανταλλαγή των ελληνοβουλγαρικών πληθυσμών που προέβλεπε η Συνθήκη του Νεϊγύ (Μάιος 1919).

Από την άλλη, οι πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν στα αστικά κέντρα της Αλεξανδρούπολης, της Κομοτηνής και της Ξάνθης κατέλαβαν εκτάσεις (λαχανόκηπους, αμπέλια, κ.ά.) που βρίσκονταν περιμετρικά γύρω από τις πόλεις, στήνοντας πρόχειρα παραπήγματα. Λίγα χρόνια αργότερα, οι περιοχές αυτές εξελίχθηκαν πολεοδομικά και οικιστικά, σχηματίζοντας τους αστικούς προσφυγικούς συνοικισμούς (ΑΠΣ) των παραπάνω πόλεων.

Οι αστικοί προσφυγικοί συνοικισμοί της Θράκης κατασκευάστηκαν αρχικά, κατά το χρονικό διάστημα 1924-1930, από την Επιτροπή Αποκαταστάσεως των Προσφύγων (ΕΑΠ). Κατόπιν, από το 1930 και μετά, δηλαδή μετά από τη διάλυση της Επιτροπής, η κατασκευή τους συνεχίστηκε και ολοκληρώθηκε από το Υπουργείο Κοινωνικής Πρόνοιας.

Οι αστικοί προσφυγικοί συνοικισμοί της Κομοτηνής

Ειδικότερα, σύμφωνα με την «κατάσταση εμφαίνουσα στους αστικούς προσφυγικούς συνοικισμούς» της Κομοτηνής που υπάρχει στο αρχείο της Κοινωνικής Πρόνοιας, το οποίο φυλάσσεται στην Αποκεντρωμένη Διοίκηση του νομού Ροδόπης, οι αστικοί προσφυγικοί συνοικισμοί που κατασκευάστηκαν στην υποδιοίκηση της Κομοτηνής από την ΕΑΠ, ως το 1930, ήταν 6 συνολικά στον αριθμό. Συγκεκριμένα, επρόκειτο για τους συνοικισμούς:  «Ρέμβης – Σταθμού», «Αγίου Γεωργίου», «Στρατώνων», «Βορειοθρακών» και «Δικαστηρίου». Στην ίδια «κατάσταση» δηλώνεται ακόμη ότι αστικός ήταν και ο προσφυγικός συνοικισμός που κατασκευάστηκε στην κωμόπολη των Σαπών από την ΕΑΠ.

Από την άλλη, οι «Κρατικοί Αστικοί Προσφυγικοί Συνοικισμοί» (ΚΑΠΣ) της πόλης, δηλαδή εκείνοι που κατασκευάστηκαν από το Ταμείο Στεγάσεως και Προνοίας του Υπουργείου Προνοίας από το 1930 και μετά, ήταν επίσης 6 στον αριθμό. Επρόκειτο για τους συνοικισμούς: «Στρατώνων – Χηρέικων», «Χηρέικων Α΄», «Χηρέικων Β΄», «Πλατείας Δομεστίχου», «Αγίου Γεωργίου» και «Κωνσταντινουπόλεως».

Σύμφωνα με τα τοπογραφικά διαγράμματα των προσφυγικών συνοικισμών της Κομοτηνής,  τα οποία υπάρχουν στο αρχείο της Κοινωνικής Πρόνοιας, οι ΑΠΣ της Επιτροπής κατασκευάστηκαν περιμετρικά γύρω από την πόλη, ενώ οι ΚΑΠΣ κατασκευάστηκαν μέσα στην πόλη, ως προεκτάσεις των ΑΠΣ της Επιτροπής. Ειδικότερα, ο ΑΠΣ «Ρέμβης – Σταθμού» εκτεινόταν σε ολόκληρο το δυτικό τμήμα της πόλης.  

Η κατασκευή των συνοικισμών γύρω από τα αστικά κέντρα στόχευε στη μείωση του κόστους που απαιτούνταν για την κατασκευή όλων εκείνων των έργων που ήταν απαραίτητα για την ομαλή λειτουργία των συνοικισμών, με την επέκταση των ήδη υπαρχόντων υποδομών (υδροδότηση, αποχέτευση, ηλεκτροφωτισμός κ.ά.).

Από τα κτηματολογικά διαγράμματα των προσφυγικών συνοικισμών της πόλης φαίνεται πως τα πρώτα προσφυγικά σπίτια κατασκευάστηκαν στην περιοχή της Ρέμβης, ενώ τα πρώτα προσωρινά παραχωρητήρια εκδόθηκαν το πρώτο εξάμηνο του 1924. Το σύνολο πάντως των οικημάτων των ΑΠΣ και των ΚΑΠΣ της πόλης ανέρχονταν το 1960 στα 2.275, για τα οποία είχαν εκδοθεί 1.272 παραχωρητήρια, ενώ υπήρχαν και 77 οικήματα «κατεχόμενα αυθαιρέτως».

Στους συνοικισμούς της πόλης εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες που ήταν δικαιούχοι αστικής αποκατάστασης. Σ’ αυτούς δόθηκε η δυνατότητα να αγοράσουν ή να ενοικιάσουν το οικόπεδο, προκειμένου να κατασκευάσουν με τη μέθοδο της αυτεπιστασίας την κατοικία τους, όπως επίσης και τους βοηθητικούς και τους επαγγελματικούς τους χώρους. Ανάλογα με την οικονομική και οικογενειακή κατάσταση του δικαιούχου, υπήρχε η δυνατότητα της δωρεάν παραχώρησης του οικήματος, μετά από σχετική απόφαση του τοπικού συμβουλίου στεγάσεως και προνοίας.

Ο συνολικός αριθμός των προσφύγων της πόλης ανερχόταν, σύμφωνα με την απογραφή του 1928, στους 8.788 άνδρες και γυναίκες, αριθμός που αντιστοιχούσε στο 25% του συνολικού πληθυσμού της, που υπολογιζόταν στους 30.136 κατοίκους. Σύμφωνα πάντα με την ίδια απογραφή, οι πρόσφυγες του «δήμου Κομοτηνής» προέρχονταν πρωτίστως από την ανατολική Θράκη και δευτερευόντως από τη Μικρά Ασία και τη Βουλγαρία.

Η δημιουργία και η εξέλιξη του συνοικισμού «Ρέμβης – Σταθμού»

Λαμβάνοντας υπόψη τον αριθμό των 1.500 οικιών που καταγράφονται στο κτηματολόγιο του «ΑΠΣ Ρέμβης – Σταθμού», οι οποίες αντιστοιχούν σε ισάριθμες προσφυγικές οικογένειες, αλλά και το γεγονός ότι μια οικογένεια αποτελείτο τότε   από τέσσερα ή πέντε άτομα, μπορούμε να υποθέσουμε πως στον συνοικισμό εγκαταστάθηκαν 6.000-7.500 άτομα περίπου.

Από τα «πιστοποιητικά δημοτικής καταστάσεως», αλλά και από τις «δηλώσεις αστικής αποκατάστασης» που υπάρχουν στους φακέλους των δικαιούχων αστών προσφύγων,  αντλούνται πολύτιμες πληροφορίες σχετικά με  την περιοχή προέλευσής τους, αλλά και με την επαγγελματική τους απασχόληση. Σημαντικές ωστόσο είναι και οι πληροφορίες που σχετίζονται με τον τύπο των προσφυγικών κατοικιών. Έτσι, πληροφορούμαστε πως οι κατοικίες του ΑΠΣ «Ρέμβης – Σταθμού» διακρίνονταν σε κατοικίες «επί δωρεάν», «επ’ ενοικίω», «οικίες δημοσίου», «οικίες δημοσίου της τέως ΕΑΠ» και «ιδιόκτητες οικίες».

Όπως αναφέρθηκε, όταν οι πρόσφυγες έφτασαν στην περιοχή εγκαταστάθηκαν σε παραπήγματα. Ωστόσο, κατά το χρονικό διάστημα 1922-1926 κατασκευάστηκαν στον ΑΠΣ «Ρέμβης – Σταθμού» από τους πρόσφυγες, με τη βοήθεια της Γενικής Διοίκησης Θράκης, κατοικίες με ξύλινο σκελετό. Η κατασκευή αυτών των κατοικιών στηριζόταν στη μέθοδο «μπαγδατί», που χρησιμοποιούσε ως βασικά υλικά την πέτρα, το άχυρο και το ξύλο και η οποία αποτελούσε τον κύριο αρχιτεκτονικό τύπο της βαλκανικής παραδοσιακής κατοικίας.

Για την ΕΑΠ όμως, οι κατοικίες αυτού του τύπου ήταν ανθυγιεινές και μη ανθεκτικές σε ακραία καιρικά φαινόμενα. Στόχος της ήταν η κατασκευή υγιεινών κατοικιών στον ελάχιστο δυνατό χρόνο και με το ελάχιστο δυνατό κόστος, προκειμένου να τερματιστούν οι παραγκουπόλεις, οι αυθαίρετες καταλήψεις ιδιωτικών και δημοσίων χώρων και οι μετακινήσεις των προσφύγων σε άλλες περιοχές. Για την ΕΑΠ, η παροχή και η εξασφάλιση μόνιμης κατοικίας στους πρόσφυγες αποτελούσε το βασικό στοιχείο για την ομαλή ένταξή τους στον παραγωγικό και κοινωνικό ιστό της χώρας.

Έτσι, από το 1926 και μετά, στον ΑΠΣ «Ρέμβης – Σταθμού», αλλά και σε όλους τους συνοικισμούς της Θράκης, εφαρμόστηκε ο δομικός κανονισμός της ΕΑΠ για την κατασκευή των κατοικιών, τύπου “monobloc”. Επρόκειτο για τσιμεντένιες κατοικίες των δύο δωματίων, με αποθηκευτικό χώρο. Στην περίπτωση του ΑΠΣ «Ρέμβης – Σταθμού», οι κατοικίες αυτές κάλυπταν συνολική επιφάνεια που ανέρχονταν στα 42 τετραγωνικά μέτρα και κοστολογούνταν στις 31.745 δραχμές. Ωστόσο, μαζί με την κατοικία, παραχωρούνταν και ένας μικρός κλήρος για κήπο ή για επέκταση της κατοικίας, με την προσθήκη δωματίων και αποθηκευτικού χώρου.

Η «επαγγελματική αποκατάσταση» των προσφύγων

Η κατασκευή αυτών των κατοικιών δεν ανατέθηκε σε εργολάβους, αλλά στους ίδιους τους πρόσφυγες. Έτσι, σύμφωνα με τα «βιβλιάρια εποικισμού» που υπάρχουν στους φακέλους των δικαιούχων αστών του ΑΠΣ «Ρέμβης – Σταθμού», φαίνεται πως οι πρόσφυγες κατασκεύαζαν οι ίδιοι τις οικίες τους, έχοντας συνάψει πρώτα χρηματικό δάνειο για τον σκοπό αυτό με την Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδος. Στη συνέχεια η ΕΑΠ χορηγούσε στους πρόσφυγες τα απαραίτητα οικοδομικά υλικά για την ανέγερση της οικίας. Η πορεία των εργασιών ελεγχόταν σε εβδομαδιαία βάση από τα τεχνικά κλιμάκια της Διεύθυνσης Γεωργίας της Γενικής Διοικήσεως Θράκης, που είχαν τεθεί στη διάθεση της ΕΑΠ.

Η απασχόληση των προσφύγων στην κατασκευή των κατοικιών συντέλεσε κατά ένα μέρος και στην επαγγελματική τους αποκατάσταση, καθώς άνθισαν στην περιοχή οι τομείς της πλινθοποιίας, της ξυλουργικής, της κεραμοποιίας, κ.ά. Παράλληλα, μαζί με τα επαγγέλματα των οικοδομικών κατασκευών, άνθισαν και τα επαγγέλματα των δημοσίων έργων, όπως ήταν οι επεκτάσεις του οδικού δικτύου της πόλης και της γύρω περιοχής, οι αποξηράνσεις ελωδών εκτάσεων και η διευθέτηση του χειμάρρου «Μπουκλουτζά» που διέτρεχε την πόλη.

Εκτός όμως από τα παραπάνω επαγγέλματα, οι πρόσφυγες του ΑΠΣ «Ρέμβης – Σταθμού» ασχολήθηκαν και με άλλα επαγγέλματα. Από τις «δηλώσεις αστικής αποκατάστασης» πληροφορούμαστε πως αρκετοί πρόσφυγες ήταν δημόσιοι ή ιδιωτικοί υπάλληλοι, καπνεργάτες, σιδηρουργοί, υποδηματοποιοί, αγγειοπλάστες, ράφτες, παντοπώλες, σερβιτόροι, τραπεζικοί υπάλληλοι και ελεύθεροι επαγγελματίες. Μάλιστα πολύ σύντομα εντάχθηκαν στα επαγγελματικά σωματεία που υπήρχαν στην πόλη ή σχημάτισαν νέα.

Συμπερασματικά, σύμφωνα με το αρχείο της Κοινωνικής Πρόνοιας του νομού Ροδόπης, στον ΑΠΣ «Ρέμβης – Σταθμού» εγκαταστάθηκαν 1.500 προσφυγικές οικογένειες, οι οποίες προέρχονταν κυρίως από την ανατολική Θράκη. Οι κατοικίες του συνοικισμού κατασκευάστηκαν από τους ίδιους τους πρόσφυγες, με τη μέθοδο της αυτεπιστασίας και σύμφωνα με τον δομικό κανονισμό της ΕΑΠ. Σε ορισμένες κατοικίες, οι πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν με καθεστώς ενοικίου ή με δωρεάν παραχώρηση κατοικίας, ανάλογα βέβαια με την οικονομική και την οικογενειακή τους κατάσταση.

Σταδιακά, οι πρόσφυγες κατάφεραν σε σύντομο σχετικά διάστημα να ενταχθούν στην  οικονομική και κοινωνική ζωή της πόλης, χάρη, αφενός, στην επαγγελματική τους δραστηριότητα και, αφετέρου, στις επιγαμίες που συνήψαν με τους ντόπιους συμπολίτες τους.

*Η Βασιλική Φίλιου είναι Ιστορικός, Υποψήφια Διδάκτωρ Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης και Ερευνήτρια στο Εργαστήριο Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας του ΤΙE. Το παρόν κείμενο αποτέλεσε εισήγησή της στο Διεθνές Συνέδριο που διοργανώθηκε από τις 6-8 Μαΐου 2022 στην Κομοτηνή, από τον Δήμο Κομοτηνής, την Ιερά Μητρόπολη Μαρωνείας και Κομοτηνής, την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ροδόπης και το ΤΙΕ/ΔΠΘ  για τα 100 χρόνια ελεύθερης Κομοτηνής, με τίτλο «Η Κομοτηνή και η περιοχή της: Από την αρχαιότητα έως την εγκατάσταση των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής».

**Η επιλογή και η επιμέλεια του φωτογραφικού υλικού είναι του Νεκτάριου Μουρδικούδη.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.