Γιαννης Ντεληγιαννης, Επικουρος Καθηγητης ΤΕΦ ΔΠΘ, προεδρος Οργανωτικης Επιτροπης «Το Συνεδριο θα συμβαλει στην κατανοηση της προσληψης της αρχαιας ελληνικης γραμματειας στη δυση»
Η φράση «ο ελληνικός πολιτισμός αποτέλεσε τη βάση πάνω στην οποία βασίστηκε ο σύγχρονος ευρωπαϊκός πολιτισμός» έχει χρησιμοποιηθεί με ποικίλους τρόπους, εξυπηρετώντας ακόμη και ιδεολογικές σκοπιμότητες. Συχνά βέβαια αγνοούμε τη διαδικασία με την οποία η παραπάνω διαπίστωση έφτασε να γίνει πραγματικότητα.
Εξ ου και πέρα από τα όσα σημαντικά σε επιστημονικό και ερευνητικό επίπεδο θα έχουν την ευκαιρία να παρακολουθήσουν όσοι βρεθούν στην Αίθουσα Εκδηλώσεων της Δημοτικής Βιβλιοθήκης, το διήμερο 28 και 29 Απριλίου, θα έχουν την ευκαιρία να μάθουν και για τους «πρωταγωνιστές» αυτής της διαδικασίας, τις δυσκολίες που αντιμετώπισαν, αλλά και τις προτιμήσεις τους. «Όχημα» αυτού του «ταξιδιού» στο παρελθόν θα αποτελέσει το Διεθνές Συνέδριο του Τμήματος Ελληνικής Φιλολογίας με τίτλο «Διερευνώντας τη μεταφραστική διαδικασία σε λατινικές μεταφράσεις ελληνικών κειμένων της περιόδου του Ουμανισμού».
Λίγο πριν το Συνέδριο ανοίξει τις εργασίες του ο κ. Γιάννης Ντεληγιάννης, Επίκουρος Καθηγητής Λατινικής Φιλολογίας στο τμήμα Ελληνικής Φιλολογίας του ΔΠΘ και πρόεδρος της Οργανωτικής του Επιτροπής βρέθηκε στα στούντιο του «Ράδιο Παρατηρητής», δίνοντάς μας μια πρώτη «γεύση» από το αντικείμενο του Συνεδρίου, γλώσσα του οποίου θα είναι η αγγλική. Από τη γοητεία της ανάγνωσης ενός χειρογράφου, τις βιβλιοθήκες όπου αυτά απόκεινται, τις γνώσεις παλαιογραφίας που προαπαιτούνται για την ανάγνωσή τους, τις δυσκολίες που αντιμετώπιζαν οι μεταφραστές, το είδος των κειμένων που επέλεγαν να μεταφράζουν ή τις ιδεολογικές παραμέτρους της εποχής τους που έπρεπε να λαμβάνουν υπ’ όψη. Γιάννης Ντεληγιάννης όμως…
«Ουσιαστικά η γνώση της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας επιτεύχθηκε, μέσω των λατινικών μεταφράσεων, μέχρι και το τέλος του 15ου αιώνα»
ΠτΘ: κ. Ντεληγιάννη πότε αρχίζουν οι Ευρωπαίοι να ασχολούνται ξανά με την αρχαία ελληνική γραμματεία;
Γ.Ν.: Τέλη 14ου αιώνα, αρχές 15ου αιώνα, που οι ιταλοί, κυρίως, ουμανιστές, πηγαίνουν στην Κωνσταντινούπολη και μαθαίνουν ελληνικά από βυζαντινούς λόγιους και διπλωμάτες, όπως ο Εμμανουήλ Χρυσολωράς, που πηγαίνει ως διπλωμάτης, ακολουθώντας τον βυζαντινό αυτοκράτορα στην Ιταλία για να ζητήσει βοήθεια, καθώς η Κωνσταντινούπολη κινδυνεύει. Στα τέλη του 14ου αιώνα, καλείται ο Εμμανουήλ Χρυσολωράς στη Φλωρεντία για να διδάξει ελληνικά και έτσι μπαίνουν οι πρώτες βάσεις για τη μελέτη της ελληνικής πλέον και την ανακάλυψη νέων χειρόγραφων ελληνικών κειμένων, της αποκατάστασης των κειμένων και της μετάφρασής τους από την ελληνική.
Ουσιαστικά λέμε ότι η γνώση της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας επιτεύχθηκε, μέσω των λατινικών μεταφράσεων, μέχρι και το τέλος του 15ου αιώνα, οπότε άρχισαν να εκτυπώνονται και τα ελληνικά κείμενα, συνήθως ακολουθώντας τις λατινικές μεταφράσεις τους, και από το 16ο αιώνα παγιώθηκε η μελέτη της ελληνικής λογοτεχνίας. Ωστόσο οι λατινικές μεταφράσεις χρησιμοποιήθηκαν τον 14ο, 15ο, 16ο, 17ο, μέχρι και τον 18ο αιώνα για τη διδασκαλία της ελληνικής −και της γλώσσας και της λογοτεχνίας− σε σχολεία και σε πανεπιστήμια της Ευρώπης. Γενικά έγινε γνωστός ο ελληνικός κόσμος και η ελληνική λογοτεχνία μέσω των λατινικών μεταφράσεων. Γι' αυτό θεωρώ ότι το συγκεκριμένο Συνέδριο θα συμβάλει στην κατανόηση της πρόσληψης της αρχαίας ελληνικής γραμματείας στη δύση.
«Δεν μπορούμε να αγνοήσουμε την προσφορά των ιταλών λογίων του 15ου αιώνα στη διάσωση και στη μετάδοση της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας είτε μέσω χειρογράφων είτε μέσω μεταφράσεων»
ΠτΘ: Άρα διασώθηκαν χειρόγραφα της κλασικής γραμματείας μέσω των Ιταλών λογίων και είναι πολύ σημαντικό αυτό…
Γ.Ν.: Από τις ανακοινώσεις του Συνεδρίου δύο αφορούν σε Ιταλούς λογίους, οι οποίοι επισκέφτηκαν την Κωνσταντινούπολη. Ο ένας ήταν ο Γκουαρίνο Γκουαρίνι, μαθητής του Εμμανουήλ Χρυσολωρά, που πήγε στην Κωνσταντινούπολη, έμαθε ελληνικά και έφερε μαζί του ελληνικά χειρόγραφα και ο άλλος ήταν ο Τζιοβάνι Τορτέλλι, ο οποίος ήταν ο πρώτος βιβλιοθηκονόμος-βιβλιοθηκάριος της Βατικανής Βιβλιοθήκης, απεσταλμένος του Πάπα Νικολάου Ε', ο οποίος πήγε στην Κωνσταντινούπολη αποκλειστικά για να συγκεντρώσει ελληνικά χειρόγραφα −αυτή ήταν η αποστολή του− και να μάθει ελληνικά, αλλά κυρίως για να διασώσει ελληνικά χειρόγραφα στη νεοσυσταθείσα τότε Βατικανή Βιβλιοθήκη. Επομένως δεν μπορούμε να αγνοήσουμε την προσφορά των ιταλών λογίων του 15ου αιώνα στη διάσωση και στη μετάδοση της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας είτε μέσω χειρογράφων είτε μέσω μεταφράσεων.
«Η Βατικανή Βιβλιοθήκη είναι ο παράδεισος των μελετητών των χειρογράφων»
ΠτΘ: Άρα κι εσείς ως η νεότερη γενιά λατινιστών υποχρεωτικά επισκέπτεστε τη Βατικανή Βιβλιοθήκη. Είναι η κοιτίδα των ερευνών σας;
Γ.Ν.: Είναι ίσως από τις πιο σημαντικές βιβλιοθήκες χειρογράφων της Ευρώπης, ίσως και παγκοσμίως. Σώζει μεγάλο αριθμό ελληνικών χειρογράφων, και ακόμη περισσότερων λατινικών. Εγώ είχα την ευκαιρία να πάω στη διάρκεια των διδακτορικών μου σπουδών για δυο βδομάδες στη Βατικανή Βιβλιοθήκη, στο τμήμα των χειρογράφων. Είναι ο παράδεισος των μελετητών χειρογράφων. Υπάρχουν και άλλες σημαντικές, όπως η Μαρκιανή Βιβλιοθήκη που σώζει τα χειρόγραφα του Καρδινάλιου Βησσαρίωνα, ελληνικής καταγωγής (βυζαντινής προέλευσης), υπάρχει στη Φλωρεντία η Λαυρεντιανή Βιβλιοθήκη, που επίσης είναι πολύ σημαντική, αλλά καμιά δεν μπορεί να συγκριθεί με το μέγεθος και τον πλούτο που έχει η Βατικανή. Δεν είναι εύκολα προσβάσιμη, τουλάχιστον το τμήμα χειρογράφων. Χρειάζεται να έχει κανείς ειδική άδεια, να διαχειρίζεται τα χειρόγραφα με ειδικό τρόπο, με γάντια, κλπ. Επομένως το τμήμα των χειρογράφων απευθύνεται κυρίως σε μελετητές ελληνικών και λατινικών χειρογράφων.
«Η Ελλάδα δεν έχει πλούτο λατινικών χειρογράφων»
ΠτΘ: Κάτι ανάλογο υπάρχει στην Ελλάδα;
Γ.Ν.: Αρκετά χειρόγραφα με περιεχόμενο λατινικό έχει η Εθνική Βιβλιοθήκη. Κάποια υπάρχουν σε μονές στο Άγιο Όρος. Λίγα έχει και η μονή του Οσίου Χριστοδούλου στην Πάτμο. Γενικά η Ελλάδα δεν έχει πλούτο λατινικών χειρογράφων. Έχει περισσότερο ελληνικά χειρόγραφα. Όσα χειρόγραφα παρήχθησαν στην περίοδο της λατινοκρατίας στην Ελλάδα, τα περισσότερα έχουν μεταφερθεί στο εξωτερικό. Στο Λονδίνο είχα μελετήσει ένα χειρόγραφο που είχε αντιγραφεί στην Εύβοια το 1408 με κείμενο του Σενέκα και σχόλια επάνω στις Επιστολές του. Αυτό το χειρόγραφο δεν ξέρω πώς βρέθηκε στη Βρετανική Βιβλιοθήκη. Φαντάζομαι ότι αντίστοιχα χειρόγραφα μεταφέρθηκαν από την Ελλάδα σε κάποια φάση και στο εξωτερικό.
«Οι περισσότερες βιβλιοθήκες πλέον για να προστατεύσουν τα χειρόγραφα και τον πλούτο τους, τα ψηφιοποιούν»
ΠτΘ: κ. Ντεληγιάννη πώς είναι η αίσθηση να «περιεργάζεται» κανείς ένα χειρόγραφο;
Γ.Ν.: Η διαδικασία είναι μαγική. Σε κάποιες βιβλιοθήκες που δεν είναι τόσο λεπτομερείς στη διαχείριση των χειρογράφων σού επιτρέπουν ακόμη και να τα πιάσεις. Να βλέπεις ένα κείμενο που γράφτηκε πριν από πέντε αιώνες, να βλέπεις τα λάθη που έκανε ο αντιγραφέας κατά την αντιγραφή επειδή ήταν κουρασμένος ή αφηρημένος, ή όταν από το κερί που είχε μπροστά του και αντέγραφε, έπεσαν κάποιες σταγόνες και έχουν αλλοιώσει έστω και λίγο το χειρόγραφο. Μπορείς δηλαδή να φανταστείς κάπως και το κλίμα που αντιγράφηκε το χειρόγραφο. Σήμερα βέβαια οι περισσότερες βιβλιοθήκες για να προστατεύσουν τα χειρόγραφα και τον πλούτο τους, τα ψηφιοποιούν. Αρκετά είναι διαθέσιμα δωρεάν, on line. Έχεις έτσι το κείμενο, το καλό είναι ότι μπορείς να το διαχειριστείς όπως θέλεις, να το εκτυπώσεις, να μεγεθύνεις τα γράμματα, αλλά δεν υπάρχει η μαγεία τού να αγγίξεις ένα χειρόγραφο που γράφτηκε 5-6 αιώνες πριν.
Μπορείς να πάρεις πολλές πληροφορίες από μία και μόνο σελίδα ενός χειρογράφου. Μετά την ανακάλυψη της τυπογραφίας χρησιμοποιούσαν ειδικά υδατογραφημένα φύλλα και αυτό μπορείς να το δεις μόνο μελετώντας το χειρόγραφο . δεν μπορείς να το δεις στην ψηφιακή εκδοχή του, όπως και κάποιες χειρόγραφες σημειώσεις των γραφέων ή των μεταφραστών, για τις οποίες θα μιλήσουμε στο Συνέδριο…
ΠτΘ: Τι είδους σχόλια υπάρχουν στα χειρόγραφα;
Γ.Ν.: Είναι σχόλια ποικίλης φύσης, ανάλογα με τα ενδιαφέροντα των γραφέων, των αντιγραφέων και των ιδιοκτητών των χειρογράφων. Σε κάποια εργασία που έχω ήδη δημοσιεύσει υπήρχε ένα σχόλιο σχετικά με ένα σύγχρονο τού αντιγραφέα ιστορικό γεγονός. Μία μάχη που έγινε και ο σχολιαστής αντιγραφέας, πιθανόν να ήταν ο ίδιος, γράφει ότι ο τάδε, διέταξε τους στρατιώτες του, επειδή έχασαν τη μάχη, να ξυρίσουν το κεφάλι τους, σε ένδειξη θλίψης. Έψαξα πάρα πολλές πηγές, σύγχρονες του αντιγραφέα, μήπως βρω κάποια σχετική πληροφορία που να αναφέρεται στο συγκεκριμένο γεγονός, αλλά δεν βρήκα. Αν είναι αληθινό αυτό το σχόλιο δεν μπορώ να το ξέρω ή αν απλά διάβασε ή σκέφτηκε ένα αντίστοιχο γεγονός που είχαν κάνει οι Σπαρτιάτες κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου, και το συνδύασε με το σύγχρονο ιστορικό γεγονός.
«Κάποιοι κλασικοί συγγραφείς ήταν ιδιαίτερα αγαπητοί στους λογίους λόγω του περιεχομένου του έργου τους»
ΠτΘ: Στο Συνέδριο θα αναλυθούν ζητήματα σχετικά με μεταφράσεις του «Ευθύφρονος» και της «Πολιτείας» του Πλάτωνος, των «Ιστοριών» του Ηροδότου, κειμένων του Θεοκρίτου, του Αριστοφάνους, του Ευριπίδη, του Ανακρέοντα, του Πλουτάρχου κ.ά. Πώς πέρασαν στη λατινική γραμματεία οι συγκεκριμένοι αρχαίοι κλασικοί;
Γ.Ν.: Δημιουργήθηκε, κατά κάποιον τρόπο, ένας κανόνας κλασικών συγγραφέων. Κάποιοι ήταν ιδιαίτερα αγαπητοί στους λογίους λόγω του περιεχομένου του έργου τους. Δηλαδή ο Πλούταρχος που έχει πραγματείες κριτικού περιεχομένου ή κάποιες συγκρίσεις βίων αρχαίων ελλήνων και ρωμαϊκών προσωπικοτήτων, στρατηγών, πολιτικών, κλπ, παρουσίαζε ιδιαίτερο ενδιαφέρον στους ιταλούς λογίους, γιατί ήθελαν να κάνουν τη σύγκριση αρχαίου ελληνικού και ρωμαϊκού κόσμου και να το μεταφέρουν στην εποχή τους. Το ίδιο και ο Λουκιανός, για παράδειγμα. Ο Λουκιανός, λόγω του καυστικού χιούμορ που έχουν κάποια από τα έργα του, φάνηκε ενδιαφέρον προς μετάφραση. Παραδοσιακοί συγγραφείς ή ποιητές όπως ο Όμηρος, μεταφράστηκε, αλλά σε πεζές εκδοχές.
Ο κ. Πασχάλης που ήταν και στο Συνέδριο του 2015 θα μιλήσει ακριβώς για αυτό, για τις δυσκολίες που αντιμετώπισαν οι μεταφραστές για να μεταφράσουν τον Όμηρο στα λατινικά, παρόλο που είχαν τον Βιργίλιο ως πρότυπό τους. Ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης ήταν από τους συγγραφείς που είχαν μεταφραστεί και κατά τη μεσαιωνική περίοδο. Ωστόσο παρήχθησαν νέες μεταφράσεις τον 15ο και 16ο αιώνα, γιατί δεν ικανοποιούσαν τα λογοτεχνικά, φιλοσοφικά κριτήρια της εποχής ή είχαν διαφορετική μετάφραση φιλοσοφικών όρων. Ο Αριστοφάνης και ο Ευριπίδης είναι ιδιαίτερες περιπτώσεις. Έχουμε τρεις ανακοινώσεις για το αρχαίο ελληνικό δράμα, κωμωδία και τραγωδία μαζί, γιατί ο μεταφραστής ή οι μεταφραστές, καλούνται να προσαρμόσουν το κείμενο. Ο Αριστοφάνης για παράδειγμα έχει πολύ ιδιαίτερο και καυστικό χιούμορ, και οι μεταφραστές καλούνται να το προσαρμόσουν στο συντηρητικό περιβάλλον του 15ου αιώνα.
Το Συνέδριο θα ασχοληθεί με τις δυσκολίες αλλά και με τις πρακτικές που εφάρμοζαν και ακολουθούσαν οι μεταφραστές για να υπερβούν τις δυσκολίες τους. Υπάρχουν και οι ιδεολογικοί λόγοι που ενίοτε δυσκολεύουν τον μεταφραστή, όπως συμβαίνει με κάποια κείμενα στο πλαίσιο της προετοιμασίας των δυτικών για την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης. Ο Φάμπιο Στοκ, που είναι από τους σημαντικότερους ιταλούς φιλολόγους που ασχολούνται με το συγκεκριμένο θέμα, θα μιλήσει για ένα προφητικό κείμενο, ανώνυμο, των αρχών του 15ου αιώνα, που μεταφράστηκε τέσσερις φορές, και πριν και μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης, και ήταν αφιερωμένο σε ιστορικό πρόσωπο. Ήταν συνήθης πρακτική να αφιερώνονται οι μεταφράσεις σε πάτρωνες ή σε πολιτικούς με μεγάλη επιρροή, σε σημαντικά πρόσωπα που θα μπορούσαν να συμβάλουν στην οργάνωση μιας σταυροφορίας για την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης. Άρα αυτό το κείμενο και οι τέσσερις μεταφράσεις που παρήχθησαν, εντάσσεται μέσα στο ιδεολογικό, πολιτικό, ιστορικό περιβάλλον-πλαίσιο της εποχής.
«Από το δεύτερο μισό του 15ου αιώνα και μετά σαν να ξεπεράστηκαν οι δυσκολίες που αντιμετώπιζαν οι ιταλοί μεταφραστές»
ΠτΘ: Είχαν πολλές δυσκολίες οι Λατίνοι να μεταφράσουν την αρχαία ελληνική γραμματεία; Και με την πάροδο του χρόνου δημιουργήθηκαν γενιές μεταφραστών που έγιναν «άριστες»;
Γ.Ν.: Στην αρχή ήταν ελάχιστοι αυτοί που ασχολούνταν με την εκμάθηση της ελληνικής και τη μετάφραση. Δυσκολίες αντιμετώπιζαν ανάλογα με το κείμενο που είχαν. Δυσκολεύονταν να μεταφράσουν τον Όμηρο έμμετρο, επομένως παρήγαν πεζές μεταφράσεις. Στις δύο πρώτες συνεδρίες θα μας μιλήσουν ομιλητές για τις μεταφραστικές προσπάθειες που έχουν σωθεί σε χειρόγραφα. Για παράδειγμα ο Μαρσίλιο Φιτσίνο, ένας από τους σημαντικότερους ιταλούς μεταφραστές, κρατούσε ημερολόγιο, στο οποίο έγραφε πρόχειρες μεταφράσεις των κειμένων του Πλάτωνα, σχόλια, μετάφραση συγκεκριμένων όρων, και είναι σημαντικό να δούμε πώς έβλεπε ο ίδιος ο μεταφραστής-λόγιος τον τρόπο με τον οποίο δούλευε. Ο μεταφραστής του Ηροδότου, ο Ματία Παρνιέρι, με τον οποίο ασχολούμαι, μεταφράζει το συγκεκριμένο κείμενο σε νεαρή ηλικία, είναι μεταξύ 18 και 20 ετών, και γράφει στην αφιερωματική επιστολή ότι τον δυσκολεύει τόσο το μέγεθος του κειμένου − είναι 9 τα βιβλία του Ηροδότου− η έκτασή του, όσο και η γλώσσα, η ιονική διάλεκτος. Λέει σε κάποιο σημείο της επιστολής του ότι σχεδόν εμφανίζεται ο Ηρόδοτος να μιλάει μια άλλη γλώσσα, διαφορετική από την ελληνική. Και το εξηγεί λέγοντας ότι είναι λογικό, γιατί προερχόταν από την Αλικαρνασσό, πόλη της Ασίας. Βλέπουμε ότι αρχικά αφήνει τμήματα κειμένου ή κάποια έμμετρα κομμάτια αμετάφραστα. Επανέρχεται μετά από κάποιο χρονικό διάστημα και τα μεταφράζει. Όλα αυτά αποκαλύπτονται μέσα από τα τέσσερα μόλις χειρόγραφα που σώζονται από την «Ιστορία» του Ηροδότου.
Ο Βασίλης Παπάς επίσης θα μιλήσει για τον τρόπο επαναμετάφρασης ή της διαδικασίας μετάφρασης ενός κειμένου του Αχιλλέως Τατίου. Άρα ναι είχαν δυσκολίες, άρα ναι στην πορεία, ειδικά από το δεύτερο μισό του 15ου αιώνα και μετά αυτές σαν να ξεπεράστηκαν. Έγιναν περισσότεροι οι μεταφραστές, λειτούργησαν ιδιωτικά σχολεία, τύπου φροντιστηρίων, που δίδασκαν την ελληνική. Ο Γκουαρίνο Γκουαρίνι είχε μεταβεί στην Κωνσταντινούπολη για να μάθει ελληνικά και στη συνέχεια άνοιξε το δικό του σχολείο εκμάθησης της ελληνικής γλώσσας και είχε τους δικούς τους μαθητές. Από τα τέλη περίπου του 15ου αιώνα, αυτή η μεταφραστική τάση περνάει και στη βόρεια Ευρώπη, κυρίως στην Ολλανδία και Γερμανία. Έχουμε πλέον τον Έρασμο στην Ολλανδία, ο οποίος μεταφράζει ελληνικά κείμενα και μάλιστα πάρα πολύ σωστά, επαναμεταφράζει κάποια κείμενα που δεν τον ικανοποιούσαν γλωσσικά, λογοτεχνικά ή φιλολογικά και ξεφεύγει λίγο το επίκεντρο από την Ιταλία, αλλά αυτό κυρίως τον 16ο αιώνα.
«Δεν μπορεί κάποιος να προσεγγίσει ένα χειρόγραφο χωρίς να έχει γνώσεις παλαιογραφίας»
ΠτΘ: Τι θα πει για έναν μελετητή, για έναν επιστήμονα, μελετώ ένα χειρόγραφο κείμενο;
Γ.Ν.: Μελετώ ένα χειρόγραφο σημαίνει ότι ασχολούμαι με την έκδοση ενός κειμένου λογοτεχνικού, ιστορικού ή οποιουδήποτε άλλου επιστημονικού ενδιαφέροντος. Σημαίνει πρώτα ότι έχω την ικανότητα να διαβάσω το χειρόγραφο. Προϋποθέτει δηλαδή γνώσεις ελληνικής παλαιογραφίας ή λατινικής παλαιογραφίας. Είναι ένας κλάδος της φιλολογίας που τον σπουδάζουμε σε όλα τα τμήματα φιλολογίας. Επομένως δεν μπορεί κάποιος να προσεγγίσει ένα χειρόγραφο χωρίς να έχει γνώσεις παλαιογραφίας. Παλαιογραφία σημαίνει μελέτη της γραφής των χειρογράφων. Άρα έχοντας αυτό το υπόβαθρο μπορείς να ξεκινήσεις να ανακαλύπτεις ουσιαστικά ένα κείμενο. Μελετώ το χειρόγραφο σημαίνει ότι το μεταγράφω, δηλαδή αντιγράφω, κατά κάποιον τρόπο το κείμενο του χειρογράφου στον τρόπο με τον οποίο σκέφτομαι να το εκδώσω. Συγκρίνω διάφορα χειρόγραφα που περιέχουν το ίδιο κείμενο, ώστε να κάνω αποκατάσταση του κειμένου, δηλαδή να εντοπίσω λάθη που μπορεί να έχουν κάνει οι αντιγραφείς και να προσδιορίσω εγώ, με βάση τα λογικά μου κριτήρια ποια είναι η ορθή μορφή που θα είχε το κείμενο όπως το παρέδωσε ο συγγραφέας. Κυρίως για κείμενα της κλασικής αρχαιότητας δεν έχουμε αυτόγραφα κείμενα, δηλαδή δεν μπορεί να σώζονται τα κείμενα ούτε του Κικέρωνα, ούτε του Σενέκα, ούτε του Οβιδίου, ούτε του Ορατίου. Όλα μας έχουν παραδοθεί μέσω της χειρόγραφης παράδοσης. Αυτά τα κείμενα στην πορεία τους αλλοιώθηκαν. Επομένως, όταν κανείς ασχολείται με αυτό το αντικείμενο πρέπει να συγκρίνει τα διάφορα χειρόγραφα κείμενα και να καταλήξει στο, κατά τη γνώμη του, ορθό κείμενο. Μπορεί βέβαια να μην είναι πάντοτε το κείμενο που είχε φύγει από τα χέρια του συγγραφέα.
ΠτΘ: Άρα πρόκειται για μια επίπονη και πολύμηνη διαδικασία.
Γ.Ν.: Είναι μια διαδικασία που όντως απαιτεί χρόνο, απαιτεί φιλολογικές δεξιότητες, απαιτεί καλή γνώση της γλώσσας με την οποία ασχολείσαι, απαιτεί γνώσεις φιλολογικής κριτικής. Είναι ένας κλάδος της φιλολογίας που αναπτύχθηκε ιδιαίτερα τον 19ο, αρχές του 20ου αιώνα, μετά εγκαταλείφθηκε, κατά κάποιον τρόπο, γιατί η φιλολογία πέρασε σε νέες κατευθύνσεις.
«Οι περισσότεροι κριτικοί εκδότες κλασικών κειμένων περιορίζονται σε χειρόγραφα που παρήχθησαν από τον 9ο μέχρι τον 13ο αιώνα»
ΠτΘ: Οι κλασικοί φιλόλογοι της αρχαίας ελληνικής όταν κάνουν απόπειρες για κριτικές εκδόσεις έχουν υπόψη τους όλον αυτό τον πλούτο σχολίων που παρήχθη τότε;
Γ.Ν.: Όχι ιδιαίτερα. Τα περισσότερα από αυτά είναι ανέκδοτα κείμενα είτε οι μεταφράσεις είτε τα σχόλια. Επίσης, υπάρχουν ολόκληρα χειρόγραφα με σχόλια σε συγκεκριμένους γραφείς. Το θέμα είναι ότι οι περισσότεροι κριτικοί εκδότες κλασικών κειμένων περιορίζονται σε χειρόγραφα που παρήχθησαν από τον 9ο μέχρι τον 13ο αιώνα και σπάνια θα καταφύγουν σε χειρόγραφα του 15ου αιώνα, γιατί θεωρούν ότι δεν έχουν να προσφέρουν κάτι. Και εστιάζουν σε χειρόγραφα από τον 9ο μέχρι τον 13ο αιώνα, γιατί θεωρούν ότι είναι πιο πιστά στο αρχικό κείμενο, όπως βγήκε από τα χέρια των συγγραφέων. Ωστόσο, υπάρχουν λόγιοι του 15ου αιώνα Ιταλοί, και όχι μόνο, οι οποίοι έχουν κάνει πολύ σημαντικές διορθώσεις στα λατινικά κείμενα. Το 2015 που εξέδωσα το “De Republica” του Κικέρωνα, και εφέτος που εκδόθηκε το “De Legibus”, η έκδοση έλαβε υπόψη διορθώσεις που υπήρχαν σε χειρόγραφο του 15ου αιώνα. Διορθώσεις συγκεκριμένων φράσεων, λέξεων, όρων, κλπ, σπάνια όμως γίνεται αυτό.
Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.
