Ο Ουγο Γροτιος

«Ακόμη και αν, πράγμα αδύνατον, ο άνθρωπος δεν ήταν δημιούργημα του Θεού, πάλι θα ήταν ικανός να ερμηνεύει το δίκαιο της φύσης, αφού και πάλι θα ήταν ον λογικό». Η φράση αυτή είναι ίσως η πιο γνωστή από όσες διαμόρφωσε ο Γρότιος (Hugo Grotius), ο οποίος συνέβαλε στη δημιουργία του σύγχρονου κράτους, όσο λίγοι διανοητές. Ακόμη και σήμερα δεν προβάλλεται εύκολα και χωρίς να εγείρονται αντιρρήσεις εκ μέρους των θρησκευόμενων. Ίσως δε σε ορισμένες περιοχές του πλανήτη να συνεπάγεται σοβαρές κυρώσεις για όσους την υιοθετούν.
 
Ο Ούγο Γρότιος ανήκει στην ομάδα των στοχαστών που επεξεργάσθηκαν την έννοια του δικαίου υπό την εκδοχή που την προσέγγισε ο Θωμάς Ακινάτης. Ο τελευταίος υπήρξε βαθύς γνώστης του Αριστοτέλη. Διέκρινε το δίκαιο στους κανόνες που θέτουν οι επιμέρους κοινωνίες (lex positiva) σε φυσικό δίκαιο (lex naturalis) και στο δίκαιο των λαών (lex gentium). Το εύλογο ερώτημα που προκύπτει είναι εάν το δίκαιο των λαών είναι μέρος του φυσικού δικαίου ή περιλαμβάνεται στους κανόνες που θέτουν οι ανθρώπινες κοινωνίες. Εξυπακούεται ότι το ανωτέρω δεν είναι το μόνο ερώτημα που προκύπτει καθώς τα όρια μεταξύ του δικαίου της φύσης και του δικαίου των λαών είναι δυσδιάκριτα και συχνά συγχέονται. Ο Γρότιος συνέβαλε καθοριστικά στην απάντηση ότι το δίκαιο των λαών είναι μέρος του θετικού δικαίου, δηλαδή των κανόνων που θέτουν οι πολιτείες. Με την καθοριστική αυτή συμβολή ο Γρότιος απαντά επίσης στο ερώτημα αν η ιδιοκτησία είναι φυσικό δικαίωμα, με σαφή τρόπο: η κατανομή της ιδιοκτησίας αποφασίζεται και διαμορφώνεται από την οργανωμένη πολιτεία. Η περαιτέρω συνέπεια της άποψης αυτής είναι η αναίρεση της θέσης ότι η εγκαθίδρυση της πολιτικής κοινωνίας ορίζεται απευθείας από τον Θεό.
 
Επιπλέον, ως τρίτη καθοριστική συμβολή του Γρότιου αναγνωρίζεται ο ανακαθορισμός της έννοιας του διεθνούς δικαίου, το οποίο είναι ιδιαίτερος κώδικας δικαίου για τη ρύθμιση των σχέσεων μεταξύ των διαφόρων πολιτειών. Ο κώδικας αυτός διαμορφώνεται από τα κοινά στοιχεία του δικαίου των λαών που ενυπάρχουν σε κάθε πολιτεία.
 
Στον Γρότιο οφείλεται η προσέγγιση της κυριαρχίας ως εξουσίας που δεν υπόκειται στο νομικό έλεγχο, στοιχείο που υιοθετήθηκε από την απόλυτη μοναρχία και διατηρείται έως σήμερα στα Συντάγματα όλων των δημοκρατιών. Ο Γρότιος θεωρεί ότι η κοινωνία είναι το αποτέλεσμα του ενστίκτου αυτοσυντήρησης του ανθρώπου λόγω του φόβου που προκαλεί ο κίνδυνος, στοιχείο που λειτουργεί καταλυτικά για τη διαμόρφωση κοινωνίας. Θεωρεί επίσης ότι η κυβέρνηση δημιουργείται βάσει συμβολαίου, με το οποίο ο λαός εκχωρεί την κυριαρχική εξουσία του. Ο λαός έναντι του ηγεμόνα διατηρεί δικαίωμα ανυπακοής αλλά όχι δικαίωμα αντίστασης. Περισσότερη έμφαση δίνει ο Γρότιος στον ηθικό περιορισμό του ηγεμόνα, ο οποίος υπάγεται στην κριτική της ηθικής.
 
Η θέση αυτή –πλήρως παρεξηγήσιμη– διαμορφώνεται από τις συνθήκες της εποχής. Στο πρώτο μισό του 17ου αιώνα έχει ήδη διασπασθεί η χριστιανική ενότητα στη Δυτική αλλά και την Κεντρική Ευρώπη, με συνέπεια την παρακμή της εξουσίας του Πάπα. Ουδείς μπορεί να επιβάλλει έναν γενικής ισχύος νόμο, τόσο στους καθολικούς όσο και στους διαμαρτυρόμενους, συγχρόνως δε να ρυθμίζει τις σχέσεις των χριστιανικών κρατών με τα μη χριστιανικά κράτη της εποχής. Ο Γρότιος αντιλαμβάνεται το κενό δικαίου που προκάλεσαν οι ενδοχριστιανικές διενέξεις και κατέφυγε στο προχριστιανικό παρελθόν απ’ όπου ανέσυρε την έννοια του φυσικού δικαίου, βασισμένος στους Στωικούς, στον Κικέρωνα και ιδίως στον σκεπτικιστή επικριτή της στωικής φιλοσοφίας Καρνεάδη. Ο Γρότιος καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η τήρηση της τάξης εντός της κοινωνίας είναι –φυσικώ τω τρόπω– αγαθό που για να επιτευχθεί, πρέπει να τηρούνται αυστηρά ορισμένοι όροι. Θεωρεί την τήρηση της τάξεως εντός της κοινωνίας ως πηγή δικαίου. Πρόκειται για τα αυτονόητα της κοινωνικής συμβίωσης όπως η αποχή από τα αγαθά του διπλανού μας, η υποχρέωση εκπλήρωσης των υποσχέσεών μας, η επανόρθωση των ζημιών που προκαλούν οι πράξεις μας, η τιμωρία όσων παρανομούν με ποινή ανάλογη της πράξης τους. Αυτές οι αξίες συμποσούνται ως καλή πίστη, έντιμες συναλλαγές, εξασφάλιση της ιδιοκτησίας –με τη διπλή έννοια που έχει ο όρος– καθώς και συμφωνία για τις συνέπειες της ανθρώπινης συμπεριφοράς και τη μορφή των κυρώσεων. Για να επιτευχθούν τα ανωτέρω ο Γρότιος εκτιμά ότι η θέσμιση ηγέτη προϋποθέτει ότι ο λαός δεν μεταβιβάζει απλά την κυριαρχία του αλλά την καταργεί υπέρ του ηγέτη. Μολονότι η πρόταση αυτή καθίσταται αντιληπτή ως φιλομοναρχική, πρέπει να αποδοθεί στο χώρο και στο χρόνο που διατυπώθηκε, καθώς κυριαρχεί η απόλυτη εξουσία του ηγεμόνα, που επιβάλλεται με υλική βία απεριόριστα.
 
Η θεωρία του φυσικού δικαίου που παρέχει ο Γρότιος δίνει έμφαση στην αρχική ελευθερία του λαού, την οποία ακολούθως αυτός μπορεί να συμβολαιοποιήσει. Ο Γρότιος θεωρεί ότι «ο νόμος της φύσης υπαγορεύεται από τον ορθολογισμό, που μας φανερώνει αν μια πράξη βρίσκεται σε αρμονία με τη λογική της φύσης και αν έχει ηθική βάση ή ηθική αναγκαιότητα• και φυσικά μία τέτοια πράξη είτε απαγορεύεται είτε εγκρίνεται από το δημιουργό της φύσης, τον Θεό». Ο ίδιος ο Γρότιος διευκρίνισε ότι ο νόμος της φύσης θα έμενε ο ίδιος, εάν υποθέταμε πως δεν υπήρχε Θεός. Η προέκταση της διευκρίνισης αυτής είναι ότι δεν υπάρχει κάτι αυθαίρετο στο φυσικό δίκαιο. Έτσι το φυσικό δίκαιο καθίσταται πρότυπο, ένα τέλειο σχήμα με το οποίο προσεγγίζει την πραγματικότητα, αλλά η αξία του δεν προέρχεται από την ομοιότητα με τα γεγονότα. Η αξία του φυσικού δικαίου προέρχεται από την ουσιώδη ταύτισή του προς την «ιδέα», όρο που δανείζεται απευθείας από τον Πλάτωνα.
 
Τελευταίο αλλά όχι έσχατο σημείο του στοχασμού του Γρότιου είναι η εκ μέρους του επεξεργασία ενός σημείου του Μποτέν, κατά το οποίο είναι άξιος θαυμασμού ο ηγεμόνας που εισβάλλει στην επικράτεια ηγέτη που καταπιέζει τον λαό του, προκειμένου να υπερασπισθεί την τιμή, τα αγαθά και τις ζωές εκείνων που καταπιέζονται άδικα από την εξουσία των ισχυροτέρων. Είναι ευδιάκριτη η απαρχή της αντίληψης που δικαιολογεί επεμβάσεις για να αντιμετωπίζεται υφιστάμενη ανθρώπινη κρίση.
 
*Ο Αλκης Δερβιτσιώτης είναι αναπληρωτής καθηγητής του Συνταγματικού Δικαίου στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης 

google-news Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.