Γνωριμια με τον Περσιο και τη λατινικη σατιρα

Προσκεκλημένος του Τμήματος Ελληνικής Φιλολογίας του ΔΠΘ ο κ. Σπυρίδων Τζούνακας, Αναπληρωτής Καθηγητής Λατινικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, πραγματοποίησε στα τέλη Μαΐου, στις εγκαταστάσεις του Τμήματος, διάλεξη συστήνοντας στους φοιτητές του Τμήματος αλλά και στο κοινό της Κομοτηνής τον Πέρσιο και τη λατινική σάτιρα.
 
Κι αν στο ευρύ κοινό η λατινική γραμματεία αποτελεί άγνωστο τόπο, η προσέλευση του κοινού απέδειξε το ολοένα και μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τη λατινική, κλασική λογοτεχνία. Όπως επιβεβαίωσε άλλωστε και ο κ. Τζούνακας, έλληνες ακαδημαϊκοί και αναγνωστικό κοινό που παραμελούσαν τη λατινική λογοτεχνία δίνοντας μεγαλύτερη βαρύτητα στην αρχαιοελληνική, πλέον στρέφουν την προσοχή του και προς την έτερη μεγάλη λογοτεχνία της αρχαιότητας. Η σάτιρα εξάλλου, ένα από τα πιο διαδεδομένα και καυστικά λογοτεχνικά είδη στις μέρες μας, είναι εφεύρημα των Ρωμαίων, αν και στον κοινό λόγο, όταν γίνεται αναφορά στη σάτιρα και τη λατινική γραμματεία, κυρίως έχουμε στο νου τον Γιουβενάλη.
 
Εξ ου και για μας η παρουσία του κ.Τζούνακα, φίλου και συναδέλφου της Επίκουρης Καθηγήτριας του Τμήματος Ελληνικής Φιλολογίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης, Ιωάννας Παπαδοπούλου, η οποία τον προσκάλεσε για σεμινάριο στους υποψήφιους διδάκτορες και ανοικτή διάλεξη στα πλαίσια του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών του Τμήματος και μας βοήθησε στη διευθέτηση μιας συνάντησης μαζί του, ήταν το καλύτερο δημοσιογραφικά συμβάν του Μαϊου, αφού μας έδωσε τη δυνατότητα να συζητήσουμε μαζί του το «φαινόμενο» της ρωμαϊκής σάτιρας, να γνωρίσουμε τον φιλόσοφο και σατιρικό ποιητή Πέρσιο και να κατανοήσουμε πόσο σημαντικό ανανεωτικό ρόλο παίζει η σάτιρα ως μια εκ των δυνατοτήτων αντίδρασης της πνευματικής ηγεσίας τόσο εναντίον πολιτικών αυταρχικών καθεστώτων όσο και παρακμιακών πολιτισμικών πρακτικών όπως η καθαρή μίμηση λογοτεχνικών προϊόντων κατώτερης ποιότητας.
 
Σπυρίδων Τζούνακας όμως, περί Περσίου, Νέρωνος, ρωμαίων σατιρικών, αλλά και Πανεπιστημίου Κύπρου στο οποίο η παρακολούθηση μαθημάτων είναι υποχρεωτική!!! 

«Κατά την άποψη του Κοϊντιλιανού και πολλών άλλων ρωμαίων συγγραφέων η σάτιρα είναι ένα είδος ανέγγιχτο από τους Έλληνες»

ΠτΘ: κ. Τζούνακα ποιος ήταν ο Πέρσιος;
Σπ.Τζ.: Ο Πέρσιος είναι ένας από τους κυριότερους εκπροσώπους της ρωμαϊκής σάτιρας. Ζει στα χρόνια του Νέρωνα και μόνο για 28 χρόνια. Εικάζεται ότι πέθανε λόγω ασθένειας σε νεαρή ηλικία. Το έργο του θεωρείται κλασικό και είναι από τα κορυφαία δείγματα της εποχής του.
 
Τονίζω τη σημασία της σατιρικής ποίησης διότι είναι ένα είδος για το οποίο οι Ρωμαίοι καυχώνται ότι είναι οι ευρετές του. Παρότι σατιρικά στοιχεία απαντώνται ήδη από τις κωμωδίες του Αριστοφάνη, ως είδος η σάτιρα, κατά την άποψη του Κοϊντιλιανού και πολλών άλλων ρωμαίων συγγραφέων, είναι ένα είδος ανέγγιχτο από τους Έλληνες. Αυτό οδηγεί τους Ρωμαίους σε μια υπερήφανη στάση που τους ωθεί σε σύγκρουση με την άλλη ισχυρή λογοτεχνία της εποχής, την ελληνική.
 
Έτσι ένα από τα κύρια θέματα της ρωμαϊκής σάτιρας είναι η ανθελληνική στάση σε συμπεριφορές Ρωμαίων της εποχής τους. Η εν λόγω στάση απορρέει σε μεγάλο βαθμό από την ιδεολογική ανάγκη της σάτιρας να προσδιοριστεί ως είδος ρωμαϊκό. Δεν συνεπάγεται στην πράξη όμως απόρριψη του ελληνικού πολιτισμού και εδώ έχουμε ουσιαστικά μια στάση λογοτεχνική που περιλαμβάνει τη σύγκρουση και τη σύνθεση. Πάρα πολύ εύστοχα ο Πέρσιος θα απορρίψει μια μορφή της ελληνικής λογοτεχνίας και τη «μόδα» της εποχής του να μιμείται άκριτα συγκεκριμένη τάση της ελληνικής ποίησης και αντίθετα θα παροτρύνει τους υπόλοιπους συγγραφείς της εποχής του να μιμηθούν καλύτερα δείγματα του ελληνικού πολιτισμού από εκείνα που ήταν του συρμού εκείνη την εποχή. 

«Η ποίηση του Περσίου έρχεται να αντιπαρατεθεί σε μια γενικότερη τάση ενός καλλιτεχνικού μορφώματος με επικεφαλής τον ίδιο τον αυτοκράτορα»

ΠτΘ: Υιοθετήθηκαν αυτές οι προτροπές του Περσίου;
Σπ.Τζ.: Ο Πέρσιος είναι ο τρίτος κατά σειρά εκπρόσωπος του σατιρικού είδους. Οι τέσσερις κυριότεροι εκπρόσωποι του είδους είναι με σειρά ο Λουκίλιος, ο Οράτιος, ο Πέρσιος και ο Γιουβενάλης. Και οι τέσσερις στα έργα τους εμφανίζονται αρνητικοί έναντι της τυφλής μίμησης ελληνικών προτύπων. Ο Λουκίλιος εμφανίζει κάποιον «ελληνομανή», τον οποίο παρωδεί στη συνέχεια, χαιρετώντας τον ελληνικά, με ένα «Χαίρε». Ο Οράτιος λέει ότι κάποια στιγμή, που σκέφτηκε να γράψει κυνική λογοτεχνία, τον απέτρεπε στον ύπνο του ο θεοποιημένος Ρωμύλος και έρχεται ο Πέρσιος ακολούθως να συνεχίσει αυτή την αρνητική στάση απέναντι στην ελληνομανία. Μιλώ για ελληνομανία, διότι αυτό συνεπάγεται άκριτη υιοθέτηση ελληνικών προτύπων.
Για να καταλάβουμε καλύτερα τη στάση του Περσίου, θα πρέπει να την εντάξουμε στο πλαίσιο της εποχής. Ο αυτοκράτορας της περιόδου, ο Νέρωνας, ηγέτης ενός μεγάλου λογοτεχνικού κύκλου, ήταν ιδιαίτερα φιλέλληνας, σε βαθμό που παρεξηγήθηκε από πολλούς. Μάλιστα διακήρυξε ότι απελευθερώνει την Ελλάδα, διότι αξίζει να είναι ελεύθερη. Αυτή η απόφαση ακούστηκε ως μεγάλη απειλή στα αφτιά, των παραδοσιακών κυρίως, Ρωμαίων και βεβαίως αμέσως ανεστάλη μετά τη δολοφονία του Νέρωνα. Έτσι λοιπόν η ποίηση του Περσίου έρχεται σε μεγάλο βαθμό να αντιπαρατεθεί σε μια γενικότερη τάση ενός καλλιτεχνικού μορφώματος με επικεφαλής τον ίδιο τον αυτοκράτορα με τον οποίο ο Πέρσιος διαφωνεί και -κατά τη γνώμη ειδικών- δικαίως. 

«Λέξεις που περιλαμβάνουν την έννοια της μίμησης και της θηλυπρέπειας είναι αυτές που τρέφουν την αγανάκτηση του Πέρσιου και όχι άλλα τμήματα της ελληνικής σκέψης»

ΠτΘ: Γνωρίζουμε τι ο Πέρσιος θεωρεί ως κακά ποιητικά πρότυπα η εισαγωγή των οποίων οφείλεται όπως προαναφέρατε στην ελληνομανία;
Σπ.Τζ.: Έχουμε την τύχη να σώζονται δείγματα ελληνότροπης ποίησης που ο Πέρσιος απορρίπτει. Ο ίδιος μας δίνει εφτά στίχους ελληνότροπων κειμένων, τα οποία βρίθουν ελληνικών λέξεων. Μια προσεκτική όμως ανάλυση των λέξεων αυτών μας πείθει για το τι ενοχλεί τον Πέρσιο στην παρουσία ελληνικών λέξεων. Λέξεις που περιλαμβάνουν την έννοια της μανίας, δηλαδή της άλογης ποίησης, λέξεις που περιλαμβάνουν την έννοια της μίμησης και της θηλυπρέπειας είναι αυτές που τρέφουν την αγανάκτηση του σατιρικού ποιητή και όχι άλλα τμήματα της ελληνικής σκέψης. Σε άλλα τμήματα δεν θα διστάσει να κρίνει τους συμπολίτες του, διότι αδιαφορούν για την ελληνική φιλοσοφία ή αδιαφορούν για την αριστοφανικού τύπου κωμωδία, η οποία είχε ελάχιστο αναγνωστικό κοινό την εποχή εκείνη. 

«Οι Ρωμαίοι έβλεπαν στη σάτιρα του Περσίου, όπως και στη συνέχεια του Γιουβενάλη, που κινείται σε παρόμοια κατεύθυνση, την αντίδραση προς το επίσημο καθεστώς που κατέρρεε»

ΠτΘ: Η σάτιρα εκείνη την εποχή είχε απελευθερωτικό ρόλο; Ήταν δηλαδή το εργαλείο των Ρωμαίων να προχωρήσουν τον πολιτισμό και τη λογοτεχνία τους;
Σπ.Τζ.: Η πρόσληψη των έργων των σατιρικών ποιητών ήταν πολύ μεγάλη. Οι σατιρικοί ποιητές ήταν εξαιρετικά δημοφιλείς. Ακόμη και ο Πέρσιος, ο οποίος είναι ο πιο στριφνός από όλους τους ρωμαίους ποιητές, όπως έχουμε μαρτυρίες ήδη από την εποχή του, γνώρισε τεράστια επιτυχία. Φτάνουμε στο σημείο να απορούμε αν είναι δυνατόν ο Πέρσιος, ένας συγγραφέας που ο ίδιος λέει ότι αναμένει να τον διαβάσουν από μηδέν έως δύο αναγνώστες, γνώρισε τόσο μεγάλη αποδοχή. Οι συμπολίτες του έβλεπαν στη σάτιρα του Περσίου, όπως και στη συνέχεια του Γιουβενάλη, που κινείται σε παρόμοια κατεύθυνση, την αντίδραση προς το επίσημο καθεστώς που κατέρρεε. Δηλαδή την αντίθεση σε ένα συγκεκριμένο πολιτικό ιδεολογικά και λογοτεχνικό κίνημα που κινούνταν στους αντίποδες της παραδοσιακής ρωμαϊκής σκέψης, έφερε έντονους νεωτερισμούς αλλά δεν μπόρεσε να γίνει εύκολα αποδεκτό από τη ρωμαϊκή κοινωνία. 

«Ο Πέρσιος στρέφεται ακόμη και εναντίον του ίδιου του αυτοκράτορα»

ΠτΘ: Η αντίδραση των σατιρικών ποιητών προς το Νέρωνα ήταν αποτελεσματική; Καθοδηγητική δηλαδή κοινωνικά στην εναντίωση προς τον αυταρχισμό της εξουσίας της εποχής; Κι αν ναι, πώς και τη «γλύτωσαν» οι εκφραστές της; Είναι γνωστό ιστορικά ότι η σάτιρα δεν αρέσει στην εξουσία…
Σπ.Τζ.: Ο Λουκίλιος, ζώντας στα χρόνια της δημοκρατίας, είχε τη δυνατότητα να χρησιμοποιεί προσωπικές επιθέσεις εναντίον επιφανών προσώπων της εποχής του, ακόμη και πολιτικών, και να μην τιμωρείται για αυτές τις προσωπικές επιθέσεις. Ο Οράτιος ζει στα χρόνια του Αυγούστου, όπου υπάρχει ακόμη μια ανοχή στη διαφορετική άποψη και την κριτική. Παρόλα αυτά και ο ίδιος αυτοπροστατεύεται, ασκώντας κριτική σε άσημους ανθρώπους και όχι στους επιφανείς πολίτες της εποχής του. Ο Πέρσιος κατευθύνεται σε θεωρητικές αναζητήσεις και φιλοσοφικούς στοχασμούς ώστε, γενικεύοντας την κριτική του, να περιλαμβάνει τους πάντες. Αυτό είναι ένας μηχανισμός άμυνας του σατιρικού ποιητή. Ο Γιουβενάλης αργότερα, κατά δήλωσή του, θα στραφεί μόνο εναντίον νεκρών για να μην υποπέσει στον κίνδυνο αγωγής- λιβέλου εναντίον του, αλλά μέσα από τα πρόσωπα νεκρών, που φωτογραφίζονται, πολύ εύλογα οι σύγχρονοί του αναγνώστες έβλεπαν σύγχρονες μορφές.
 
Έτσι λοιπόν οι σατιρικοί ποιητές, στα χρόνια της αυτοκρατορίας βρίσκουν άλλους τρόπους διεξόδου, πέρα από τους κλασικούς – συμβατικούς τρόπους των χρόνων της δημοκρατίας. Υπάρχει μια τάση λογοκρισίας την εποχή εκείνη η οποία όμως τροφοδοτεί γόνιμα τη λογοτεχνία οδηγώντας την πολλές φορές στην αμφισημία ως μια διέξοδο.
Επίσης, οφείλουμε να πούμε, ότι επί Νέρωνος υπήρχε μια πολύ ισχυρή, δημοκρατικών τάσεων, αντιπολίτευση, η λεγόμενη στωική με την οποία είχε συγγένειες ο Πέρσιος. Λόγω των συγγενειών αυτών, είναι ευκολότερο να αποδεχτούμε την άποψη ότι ο Πέρσιος στρέφεται ακόμη και εναντίον του ίδιου του αυτοκράτορα. Ρητώς δεν λέγεται κάτι συγκεκριμένα αλλά οι αναγνώστες στο πίσω μέρος του μυαλού τους εύλογα σκέφτονταν τον ηγέτη της εποχής εκείνης.

«Στο Πανεπιστήμιο Κύπρου οι κανόνες που εφαρμόζονται, τα αυστηρά χρονικά όρια φοίτησης και η υποχρεωτική παρακολούθηση των μαθημάτων ωθούν τον φοιτητή να δείξει επιμέλεια και να ολοκληρώσει τις σπουδές του στον εύλογο χρόνο»

ΠτΘ: Είστε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Κύπρου. Πώς είναι το κυπριακό εκπαιδευτικό σύστημα στην ανώτατη εκπαίδευση; Έχει τις ίδιες ασυνέχειες με αυτό της Ελλάδας;
Σπ.Τζ.: Το Πανεπιστήμιο της Κύπρου είναι ένα σχετικά νέο πανεπιστήμιο. Λειτουργεί από το 1992. Όμως ότι το Κυπριακό Πανεπιστήμιο είναι ένα νεαρό πανεπιστήμιο έχει και πολλά θετικά. Ένα από αυτά είναι ότι υιοθέτησε πολλά από τα πετυχημένα συστήματα πανεπιστημίων του εξωτερικού εξαρχής. Έτσι δεν βασίστηκε σε κάποιες παθογένειες των προηγούμενων γενεών, που μπορούσαν να υπάρξουν. Νομίζω ότι από τα σημαντικά στοιχεία της επιτυχίας του είναι η πολύ καλή οργανωτική δομή, η αυστηρή επιλογή των διδασκόντων που γίνεται με διεθνή εκλεκτορικά σώματα, στηριζόμενα στα αυστηρά πρότυπα των κυριοτέρων αμερικανικών και ευρωπαϊκών πανεπιστημίων, η ύπαρξη κανόνων και τα αυστηρά χρονικά όρια φοίτησης, η υποχρεωτική παρακολούθηση των μαθημάτων και η εξέταση με δύο τουλάχιστον τρόπους. Αυτό ωθεί τον φοιτητή να δείξει επιμέλεια και να ολοκληρώσει τις σπουδές του στον εύλογο χρόνο, αποκομίζοντας ό,τι πρέπει να αποκομίσει.

«Δυστυχώς στον ελληνόφωνο χώρο η λατινική λογοτεχνία δεν βρήκε ακόμη τη θέση που θα άρμοζε στο αναγνωστικό κοινό και στην εκπαίδευση»

ΠτΘ: Θεωρείτε ότι είναι επαρκείς οι γνώσεις μας σε σχέση με τον ρωμαϊκό πολιτισμό και τη λατινική γραμματεία ή είναι μόνο αντικείμενο μελέτης των λατινιστών; Είναι επίκαιρη στις μέρες μας η λατινική και ειδικότερα η σατιρική γραμματεία;
Σπ.Τζ.: Η αξία της λατινικής γραμματείας είναι αναμφίβολη. Δεν είναι τυχαίο ότι η λατινική όπως και αρχαία ελληνική θεωρείται κλασική λογοτεχνία. Θα έλεγα, δυστυχώς, ότι στο ελληνόφωνο χώρο δεν βρήκε ακόμη τη θέση που θα άρμοζε στο αναγνωστικό κοινό και στην εκπαίδευση. Λόγω της ιστορικής συνέχειας του ελληνισμού περισσότερη έμφαση δίνεται, ακόμη και στα ερευνητικά κέντρα και στα πανεπιστήμια, στην αρχαία ελληνική γραμματεία παρά στη λατινική, όμως αυτή η τάση δεν είναι η διεθνής τάση. Η διεθνής τάση είναι ότι τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά πρέπει να μελετώνται εξίσου. Νομίζω ότι όσοι στραφούν στη μελέτη της λατινικής λογοτεχνίας δεν θα απογοητευθούν, διότι ενσωματώνει σε μεγάλο βαθμό την αρχαία ελληνική σκέψη και ταυτόχρονα την προχωρεί βήματα πιο κάτω. Είναι η βάση τους σύγχρονου ευρωπαϊκού πολιτισμού και της ευρωπαϊκής σκέψης εν γένει και θα μας διευκόλυνε πολύ περισσότερο να κατανοήσουμε τους υπόλοιπους ευρωπαϊκούς λαούς αν ξέραμε τις πηγές, τις βάσεις στις οποίες στηρίχθηκε ο σύγχρονος κόσμος. 

«Μεταξύ των φοιτητών αρχίζει η τάση για τη μελέτη της λατινικής λογοτεχνίας να γίνεται όλο και μεγαλύτερη»

ΠτΘ: Εχουν αρχίσει τα λατινικά γράμματα να έχουν ευρύτερη αποδοχή στην ελληνική κοινωνία;
Σπ.Τζ.: Πέρα από απολαυστική, η λατινική λογοτεχνία είναι και εξαιρετικά επίκαιρη. Έχει μια διαχρονικότητα την οποία συναντούμε καθημερινά μπροστά μας σε μεγάλο εύρος πεδίων. Ευτυχώς βλέπουμε πολύ ενθαρρυντικά μηνύματα σε νεότερες κυρίως γενιές, οι οποίες στρέφονται στη μελέτη της λατινικής λογοτεχνίας με εξαιρετικά αποτελέσματα. Νομίζω ότι δεν είναι τυχαίο ότι μεταξύ των φοιτητών αρχίζει η τάση για τη μελέτη της λατινικής λογοτεχνίας να γίνεται όλο και μεγαλύτερη. Σ’ αυτό βοηθάει σε μεγάλο βαθμό και η μεγαλύτερη γλωσσομάθεια των παιδιών που φοιτούν σήμερα, καθώς μπορούν να μελετήσουν τα λατινικά κείμενα μέσα από τα εξαιρετικά εγχειρίδια που έχουν γραφεί στις διεθνείς γλώσσες, κυρίως την αγγλική. Θεωρώ πως αν αυτή η τάση συνεχιστεί θα έχουμε ένα πολύ αξιόλογο ανθρώπινο δυναμικό, ήδη έχουμε σημαντικές μονάδες, και τα αποτελέσματα θα είναι πολύ ευχάριστα. Ήδη έλληνες επιστήμονες διαπρέπουν με μελέτες τους στα καλύτερα έντυπα του εξωτερικού.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.